Η Ρήνεια των αρχαίων ιερών και του δημόσιου λοιμοκαθαρτηρίου – Έρευνες στο νησάκι απέναντι από τη Δήλο

Ένα σημαντικό ιερό που ανήκε στη Δήλο με σπαρμένα γύρω του τα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και αξιόλογα θραύσματα γλυπτών, κυρίως τμήματα από αγάλματα πτηνών (!), εντόπισαν στη Ρήνεια, το μικρό νησάκι απέναντι από τη Δήλο, οι αρχαιολογικές έρευνες, που άρχισαν ξανά στην περιοχή μετά από 120 χρόνια.

Η Ρήνεια είχε συνδεθεί στην αρχαιότητα με το γειτονικό της, φημισμένο νησί, καθώς ήταν ο τόπος των γεννήσεων και των θανάτων που απαγορευόταν να συμβούν στην Δήλο για λόγους κάθαρσης από το μίασμα.  Και δεν είναι περίεργο που λειτούργησε ως χώρος καραντίνας και κατά τον 19^ο αιώνα έως τις αρχές του 20ού. Στο νησάκι άλλωστε υπάρχουν ακόμη και σήμερα τα ερείπια του δημόσιου λοιμοκαθαρτηρίου της Δήλου (Ρηνείας) στην παραλία με το εύγλωτο τοπωνύμιο Καραντίνα ή Λαζαρέτο, απ’ όπου είχε περάσει για δύο ημέρες το 1901 ο Κωνσταντίνος Καβάφης στο πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα. Γιατί εκεί παρέμεναν σε κάθαρσιν (προληπτική ή πραγματική, υποχρεωτική καραντίνα 5-40 ημερών) από τα μέσα του 19^ου αιώνα ως τις αρχές του 20^ου, βάσει διαδοχικών νομοθετικών ρυθμίσεων, μολυσμένα και μη πλοία που κατέπλεαν από λιμάνια της Μεσογείου με προορισμό ελληνικά λιμάνια σε περιόδους έξαρσης επιδημιών χολέρας και πανώλης.

Όσον αφορά το  ιερό βρίσκεται στη θέση Χωμασοβούνι σε άμεση οπτική επαφή με τη Δήλο και πιστεύεται ότι ήταν το «Αρτεμίσιο εν νήσω», όπως αναφέρεται από τις πηγές. Η ανηφορική πρόσβαση -σύμφωνα με τους απολογισμούς των ιεροποιών της Δήλου- οδηγούσε στο ιερό, το οποίο περιελάμβανε, εκτός από τον ναό, βωμό, εστιατόριο και οίκους. Αποκαλύφθηκε εξάλλου τμήμα θεμέλιου, πιθανώς μεγάλου βωμού. Όλα τα ευρήματα πάντως μεταφέρθηκαν στην Δήλο.

Η αρχαιολογική έρευνα, που  διεξάγεται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, έχει σκοπό να επαναπροσδιορίσει όλες τις αρχαιότητες που έχουν έρθει στο φως στο νησί, προστατεύοντας τες ασφαλώς. Γιατί η Ρήνεια μπορεί να επισκιάστηκε εντελώς στην ιστορία, όπως ήταν φυσικό, από τη Δήλο, είχε όμως την πόλη της, τα ιερά της, τις αγροικίες και τις καλλιέργειές της. Κυρίως όμως είχε τα νεκροταφεία, αφού ανήκοντας στην επικράτεια της αρχαίας Δήλου λειτούργησε ως τόπος ταφής και γέννησης των κατοίκων της.

Σήμερα η Ρήνεια, λεηλατημένη από αιώνες ποικιλοτρόπως, είναι χωρισμένη σε «παρτίδες», δηλαδή σε αγροτικές εκτάσεις τις οποίες ο δήμος Μυκόνου εκμισθώνει σε Μυκονιάτες για αγροτική και κτηνοτροφική χρήση.

Ονομάζεται εξάλλου από τους Μυκονιάτες «Μεγάλες Δήλες», ονομασία που δηλώνει την διαχρονική σχέση των δύο νησιών.

Οι Κάτω Δήλες

Η Ρήνεια όμως υπήρξε τόπος με ιδιόρρυθμη ιστορία στην αρχαιότητα. Γνωστή και με το όνομα Ορτυγία ήταν η γενέτειρα της δίδυμης αδελφής του Απόλλωνα, της Άρτεμης, σύμφωνα με τον μύθο. Στο νότιο τμήμα της (οι Κάτω Δήλες), που ανήκε στην Δήλο είχε το ιερό του δηλίου Απόλλωνα με  αγροτικές εκτάσεις που τις μίσθωνε σε ιδιώτες αποκομίζοντας μεγάλα κέρδη, σύμφωνα με τις δηλιακές επιγραφές. Επίσης είχε και ένα ιερό αφιερωμένο στην Άρτεμη. Στο βόρειο τμήμα της Ρήνειας (στις σημερινές “Επάνω Δήλες”) υπήρχε η πόλη της Ρήνειας με τα νεκροταφεία, τις αγροικίες, τις ποικίλες πηγές πλούτου και τα ιερά της.

 Οι έρευνες λοιπόν, που γίνονται τώρα από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων σκοπεύουν αφενός να εντοπίσουν και να τεκμηριώσουν το σύνολο των αρχαιολογικών θέσεων στη νησί αλλά και να ξεκαθαρίσουν ό,τι είχαν βρει οι παλαιότερες ανασκαφές. Η μικρή έκταση της Ρήνειας άλλωστε, σε συνδυασμό με τις μεγάλες περιόδους οικιστικής εγκατάλειψης αλλά και το πλήθος των πληροφοριών των δηλιακών επιγραφών, την καθιστούν μια μοναδική περίπτωση για τέτοιου είδους έρευνες.

Ο λέων της Ρήνειας

Έτσι στην περιοχή της δηλιακής νεκρόπολης έγιναν καθαρισμοί στον αγρό με την μεγάλη σαρκοφάγο της ρωμαίας Τερτίας Ωραρίας και τον μεγάλο λέοντα της Ρήνειας, με στόχο την τεκμηρίωση των πολυάριθμων ορατών ταφικών κατασκευών και των πολυπληθών μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών, βωμών, σαρκοφάγων κλπ. Βορειότερα, καθαρίστηκε και αποτυπώθηκε το, ήδη ανεσκαμμένο, μεγάλο υπόγειο ταφικό οικοδόμημα με θήκες (columbarium), καθώς και κατάλοιπα θολωτής επίστεψης τάφου που παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με την μονόπτερη θόλο της αγοράς των Κομπεταλιαστών της Δήλου. Για λόγους ασφαλείας μάλιστα περισυνελέγησαν και μεταφέρθηκαν στην Δήλο μικρά τμήματα, κυρίως  ανάγλυφων στηλών.

Παράλληλα έγινε ένας γεωλογικός χάρτης του νησιού για τον εντοπισμό των αρχαίων λατομείων, που προμήθευαν το δομικό υλικό των κτηρίων όχι μόνον της Ρήνειας αλλά και της Δήλου, όπως π.χ. των θεμελίων του ναού του Απόλλωνα. Σημαντική πτυχή της έρευνας ήταν και η τεκμηρίωση και όλων των καταλοίπων βυζαντινών, μεταβυζαντινών και νεώτερων χρόνων (αγροικίες, «λάκκες», ξερολιθιές, ξωκλήσια κλπ).

Οι ανασκαφές

Οι ανασκαφές στη Ρήνεια άρχισαν το 1898 από τον αρχαιολόγο  Σταυρόπουλλο. Οι αρχαιότητες όμως είχαν λεηλατηθεί για αιώνες από τους τυμβωρύχους με αποτέλεσμα σήμερα να συναντά κανείς επιτύμβιες στήλες της Ρήνειας όχι μόνο σε ελληνικά Μουσεία αλλά και σε Μουσεία και Συλλογές του εξωτερικού, στη Βενετία, την Βερόνα, το Λονδίνο, την Οξφόρδη, το Κέμπριτζ, το Παρίσι, τη Βιέννη, το Όσλο, την Οδησσό, την Πετρούπολη, την Κοπεγχάγη.

Ο Σταυρόπουλλος  ωστόσο ανέσκαψε τάφους αποκαλύπτοντας τμήμα της «μοναδικής ταύτης πόλεως των γεννήσεων και των θανάτων», όπως αναφέρει ο ίδιος. Οδηγός του υπήρξε το περίφημο χωρίο του τρίτου βιβλίου των Ιστοριών του Θουκυδίδη, ο οποίος περιγράφει,πώς οι Αθηναίοι, το χειμώνα του 426/5 π.Χ. προχώρησαν σε ολοκληρωτική κάθαρση της Δήλου (μία πρώτη, μερική κάθαρση είχε ήδη διενεργήσει ο Πεισίστρατος) «σηκώνοντας όλους τους νεκρούς και τα φέρετρά τους από τη Δήλο, διατάζοντας στο εξής ούτε να πεθαίνει κανείς, ούτε να γεννιέται στο νησί, αλλά οι ετοιμοθάνατοι και οι ετοιμόγεννες να μεταφέρονται στην Ρήνεια».

Οι ελπίδες του Σταυρόπουλλου να βρεί τις παλιές ταφές των Δηλίων στην Χαρώνεια,   όπως ονομάζουν οι δηλιακές επιγραφές την αρχαία νεκρόπολη της Δήλου, δικαιώθηκαν με τον εντοπισμό του περίφημου «βόθρου της καθάρσεως» στον όρμο της Αγίας Κυριακής. Τα εκατοντάδες αγγεία που ήρθαν στο φώς και ανήκαν σε ταφές τουλάχιστον 4 αιώνων (8ος-5ος π.Χ.), μαζί με τις πολυάριθμες επιτύμβιες στήλες οδήγησαν στην ίδρυση του Μουσείου Μυκόνου, ενός από τα παλαιότερα στον ελλαδικό χώρο.

Σήμερα τα στοιχεία τεκμηρίωσης της νέας έρευνας ενσωματώνονται στο χαρτογραφικό υπόβαθρο της Ρήνειας και, σε συνδυασμό με την καταγραφή τοπωνυμίων και πληροφοριών της νεώτερης παράδοσης καθώς και τις διεπιστημονικές έρευνες στο αρχείο του Δήμου Μυκονίων, το Ιστορικό Αρχείο της Υπηρεσίας και τα ΓΑΚ, παρέχουν ένα εξαιρετικά χρήσιμο υλικό για τις διαχρονικές χρήσεις γης σε ένα ελάχιστα δομημένο από την αρχαιότητα τοπίο, τεκμηριώνοντας περαιτέρω την ιδιαίτερη σημασία της Ρήνειας αλλά και την ανάγκη να παραμείνει αλώβητη από νεώτερες επεμβάσεις.