Μάνος Κοντολέων: «Συνεχώς μεταμφιέζομαι» δηλώνει

Ο πολυγραφότατος και πολυβραβευμένος Μάνος Κοντολέων επανέρχεται. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Εφηβικού Νεανικού Μυθιστορήματος για το βιβλίο Η μάσκα του Καπιτάνου (εκδ. Πατάκη, 2022), μια ιστορία ηρωικής υπέρβασης των εσωτερικών εμποδίων. Έχει συνολικά τρία κρατικά βραβεία, μεταξύ άλλων σημαντικών διακρίσεων.

Στη συνέντευξη αποδείχθηκε η οξυδέρκεια της σκέψης και η αυθόρμητη καλλιέπεια της έκφρασής του. Με τις γρήγορες απαντήσεις που έμοιασαν έτοιμες από καιρό χωρίς καμία επιτήδευση ή προετοιμασία. Και βέβαια το ενδιαφέρον και η γλώσσα του λύθηκε όταν η συζήτηση μπήκε «στα βαθιά».

Αφορμή για τη συνέντευξη αποτέλεσε το Κρατικό Βραβείο. Ωστόσο, ο Μάνος Κοντολέων τόσο ως συγγραφέας μυθιστορημάτων για το ενήλικο κοινό όσο και ως κριτικός, δεν παύει να αποδεικνύει την επιρροή του πλαγιοκοπώντας την πραγματικότητα με τον καίριο λόγο του. Μια συνομιλία μαζί του δεν περιορίζεται στην επικαιρότητα.

Ενιαίο ων

Εξάλλου, βρίσκεται στο επίκεντρο της λογοτεχνικής ζωής πάνω από σαράντα χρόνια. Ως πεζογράφος, κριτικός λογοτεχνίας, θεατρικός συγγραφέας. Επιδίδεται με την ίδια πλαστικότητα τόσο στο νεανικό όσο και στο ενήλικο μυθιστόρημα αφού ο συγγραφέας αποτελεί ενιαίο ων. Που προσκαλεί κάθε φορά τον αναγνώστη του να μυηθεί στον εκάστοτε κόσμο του, να συγκινηθεί, να εμπλουτιστεί, να θυμώσει, να αρνηθεί, να συνομιλήσει, και στο summum της υπόθεσης εν τέλει, να μεταμορφωθεί.

Ο πρωταγωνιστής στο μυθιστόρημα που βραβεύτηκε ονομάζεται Φιλ. Ένας μάλλον αδύναμος χαρακτήρας που όμως ανακαλύπτει αποθέματα δύναμης που ούτε εκείνος, ούτε κανείς δεν περίμενε να κατέχει.

Η εγωκεντρική μα χαρισματική μητέρα του τον εγκατέλειψε για να ακολουθήσει την υψηλή επιστήμη της. Ο πατέρας του τον αφήνει στον παππού του. Έναν σκληρό επιτυχημένο, παλιάς κοπής άνδρα.

Με τη βοήθεια της μάσκας

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η ιστορία του Φιλ ξεκινάει από αυτό το τραύμα. Και ότι όλη η φανταστική του εμπειρία αποτελεί εσωτερική προσπάθεια υπέρβασης ή διαπραγμάτευσης με αυτή την αρχική πληγή με τρόπο ιδιοφυή, δυνατό και τελικά παιδικό. Εν μέρει το παραδέχεται και ο Μάνος Κοντολέων. «Δέχομαι πως ξεκινάει από ένα τραύμα», αποκρίνεται.

«Αυτό που δημιουργείται σε ένα παιδί όταν αγνοείται από τους ίδιους τους γονείς του. Όπως επίσης δέχομαι πως μέσα από μια αυθόρμητη εσωτερική διαδικασία, ο έφηβος Φιλ επινοεί μια ιστορία στην οποία ο ίδιος πρωταγωνιστεί και μέσα στην οποία το τραύμα του δεν υπάρχει. Μόνο που αυτήν τη διαδικασία δεν θα τη χαρακτήριζα καθόλου παιδική ή μόνο παιδική. Ούτε βέβαια και ιδιοφυή ή πόσο μάλλον δυνατή. Μάλλον επιλογή δειλίας στο να αντιμετωπισθεί κατάματα το πρόβλημα. Είναι η διαδικασία χρήσης μιας μάσκας. Στην ουσία με τη βοήθεια ενός προσωπείου που ο ίδιος κατασκευάζει, καλύπτει την ταυτότητά του. Από εκεί και πέρα, ας αναλογιστούμε και πόσοι -μικροί και μεγάλοι- σε μια τέτοια διαδικασία καταφεύγουν, αλλά και πόσο αυτή μπορεί τελικά να βοηθήσει».

Το θέμα της ταυτότητας

Άρα στο επίκεντρο του μυθιστορήματος τοποθετείται η έννοια της μεταμόρφωσης. Άλλωστε υπάρχει και μια άλλη μάσκα με κρατικό βραβείο στην καριέρα του, η πρώτη, η Μάσκα στο φεγγάρι (1997). «Αυτό είναι αλήθεια. Φαίνεται πως η μάσκα είναι … γούρικη για μένα» παρατηρεί παιγνιωδώς ο Μάνος Κοντολέων.

«Αλλά, αν θέλετε να σας απαντήσω κάπως πιο σοβαρά, ένα κεντρικό ζήτημα που με απασχολεί σε όλα μου σχεδόν τα βιβλία, είναι το θέμα της ταυτότητας. Το θέμα του ποιος είμαι -για τους άλλους, μα και για τον ίδιο μου τον εαυτό. Εφόσον το ζήτημα της αποδοχής της ταυτότητας είναι κεντρικό στις συγγραφικές μου ανησυχίες, μάλλον γίνεται και κατανοητό γιατί στρέφομαι -άλλοτε ξεκάθαρα κι άλλοτε υπαινικτικά- προς το σύμβολο της μάσκας».

Η έννοια της μεταμόρφωσης

Κατά συνέπεια θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι ο Φιλ αναδεικνύεται ως (λογοτεχνικός) αντιήρωας. Τραυλίζει και μιλάει ξεψυχισμένα αντίθετα με τους άλλους άνδρες της οικογένειάς του. Και λόγω δειλίας επινοεί τη μάσκα…

«Αντιήρωας; Δεν θα το έλεγα» απαντάει ο συγγραφέας. «Αντίθετα μάλιστα θα τον χαρακτήριζα καθαρόαιμο ήρωα, μιας και δεν αποδέχεται παθητικά να ζήσει με το τραύμα του, αλλά το αντιμετωπίζει. Στην αρχή βέβαια με έναν τρόπο ανεπαρκή -η μεταμφίεση είναι κάλυψη και ό,τι καλύπτουμε δεν εξαφανίζεται. Αλλά στη συνέχεια και καθώς ανακαλύπτει με τη βοήθεια μιας αντισυμβατικής γυναίκας, της Λάουρας, πως υπάρχουν τρόποι να ζεις αυτό που θες να ζήσεις και με τον τρόπο που εσύ επέλεξες, τότε πλέον η λύση που δίνει είναι ολότελα καθαρή και δική του. Χωρίς καμιά μεταμφίεση. Γίνεται αυτός που είναι και αναγκάζει τους άλλους έτσι να τον αποδεχτούνε».

Μέσα στην ενηλικίωση, η διατήρηση της νεανικής έκπληξης

Η πρώτη συλλογή διηγημάτων του εκδόθηκε το 1969. Και αναρωτιέται κανείς πόσο έχει αλλάξει το ύφος του από τότε. «Θα ήταν μάλλον ένδειξη μη υγειούς συγγραφικής πορείας αν το ύφος μου παρέμενε το ίδιο τόσα χρόνια», επισημαίνει εκείνος. «Μα αυτό που μπορώ να σας διαβεβαιώσω είναι πως το ύφος μου μπορεί να έχει αλλάξει, μα οι προβληματισμοί μου και τα ενδιαφέροντά μου παραμένουν τα ίδια. Όπως τότε, έτσι και τώρα κινούμαι συγγραφικά γύρω από τις έννοιες του ‘Άλλου, της Ταυτότητας και το Έρωτα. Και πάντα -να το σημειώσω κι αυτό- προσπαθώ δίπλα στην συνεχώς αυξανόμενη ενηλικίωσή μου, να διατηρώ το ξάφνιασμα που χαρίζει η ενήλικη παιδικότητα. Γι αυτό άλλωστε και άλλοτε γράφω βιβλία που δείχνουν να είναι στραμμένα προς ένα παιδικό ή εφηβικό κοινό κι άλλοτε προς ένα καθαρώς ενήλικο. Μα στην ουσία είμαι εγώ πάντα… Που εναλλάσσει συγγραφικές μάσκες», διευκρινίζει ο Μάνος Κοντολέων.

Απωθημένα συναισθήματα

Μοιάζει να θεωρεί ότι η μάσκα αποτελεί αναγκαίο όπλο ευρέως διαδεδομένο στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας. «Όχι μόνο στο σημερινό. Ανέκαθεν» απαντά αφοπλιστικά. «Για αυτό άλλωστε και η μάσκα είναι ένα πανάρχαιο σύμβολο. Πάντα ο άνθρωπος ήθελε να έχει έστω και για λίγες ώρες, τη δυνατότητα να μεταμφιέζεται και πίσω από την κάλυψη της επιλεγμένης μεταμφίεσης να εκφράζει απωθημένα συναισθήματα».

Cross-over

Θεωρείται μετρ της cross over λογοτεχνίας (που διασχίζει όλα τα ηλικιακά γκρουπ), γράφει και νεανικά ή και παιδικά βιβλία. Αλλά γίνεται να χωρέσει η λογοτεχνική έκφραση σε αυτές τις κατηγορίες; Για παράδειγμα τα δύο τελευταία του βιβλία, Ποτέ πιο πριν (εκδ. Πατάκη, Απρίλιος 2023) και Ο Άλλος (εκδ. Πατάκη, Μάρτιος 2022) τυπικά εντάσσονται στην κατηγορία του εφηβικού. Θα μπορούσαν ωστόσο να κατηγοριοποιηθούν και στις young adult κατηγορίες (σύμφωνα με την αγγλοσαξονική κατάταξη).

Συνεχώς μεταμφιέζομαι

«Μα νομίζω πως αυτό είπα. Διαχωρισμοί ηλικιακοί δεν υπάρχουν στα λογοτεχνικά κείμενα. Να το εκφράσω διαφορετικά. Δεν θα πρέπει το κείμενο να ΄πηγαίνει’ να συναντήσει τον αναγνώστη του, αλλά αντίθετα ο κάθε αναγνώστης και ανάλογα με την ωριμότητά του, τις διαθέσεις του, την προβληματική του, την ψυχολογία του ή την κουλτούρα του να επιλέγει κάθε φορά το κείμενο που του ταιριάζει. Μα και κάπως έτσι κι εγώ και διαβάζω έργα άλλων, αλλά και γράφω τα δικά μου. Ας πούμε, για παράδειγμα, μετά τα δυο cross over μυθιστορήματά μου που αναφέρατε, το φθινόπωρο θα κυκλοφορήσει μια δική μου μυθιστορηματική ερμηνεία της Μήδειας, ενώ μέσα στις αρχές του 2024 ένα εντελώς παιδικό έργο μου με αφηγητή ένα δωδεκάχρονο αγόρι», δηλώνει ο Μάνος Κοντολέων. Για να συμπληρώσει ότι «το είπα και πιο πριν -συνεχώς ‘μεταμφιέζομαι’. Δείγμα υγειούς νεότητας το θεωρώ. Και ας μου επιτραπεί και να το συστήσω… Τόσο στους αναγνώστες, όσο και σε συγγραφείς».

Ψήγματα της περιπέτειας του Καπιτάνου θα συγκινήσουν ανάλογα όλες τις ηλικίες. Την αναπόληση χαμένων ευκαιριών για τους ενήλικες, τη μεγαλειώδη διεκδίκηση του χώρου τους για τους εφήβους, τη σούπερ ηρωική προσπάθεια για τα μικρότερα παιδιά.

Πατρίδα, η παιδική ηλικία

Η παιδική ηλικία αποτελεί σταθερό πυρήνα της πεζογραφίας του πάντως. «Απλώς είμαι από αυτούς που και πιστεύω και έχω διαπιστώσει πως η πατρίδα του καθενός μας είναι η παιδική του ηλικία», τονίζει.

Ευτυχώς όχι η απόλυτη νέκρα

Δυστυχώς βλέπει και εκείνος ότι ο χώρος σήμερα για παιδική-νεανική λογοτεχνία «ολοένα και λιγοστεύει. Κι αν κάτι ακόμα βλέπουμε να κινείται στο χώρο των παιδιών, καθώς μπαίνουμε στο χώρο των εφήβων ολοένα και επικρατεί η ακινησία. Ευτυχώς όχι ακόμα η απόλυτη νέκρα. Μα φτάσει κι αυτή αν δεν αλλάξουμε τα συστήματα μας που διαπαιδαγωγούν τους νέους. Αν δεν ρίξουμε μια ματιά στο πως το θέμα αυτό το αντιμετωπίζουν οι άλλες ευρωπαϊκές χώρες και προσπαθήσουμε να παραδειγματιστούμε».

Από την Πηνελόπη Δέλτα μέχρι σήμερα

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ωστόσο ιδιαίτερη παράδοση νεανικής λογοτεχνίας, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί με κάποια οίηση. Πέρα από τη Σαρή, τη Ζέη, τη Δέλτα. Ακόμη και ο Κοσμάς Πολίτης, τείνει να εκλείψει… «Τα όρια μεταξύ νεανικής λογοτεχνίας ή πιο σωστά λογοτεχνίας για νεαρούς ενήλικες αναγνώστες και της λογοτεχνίας ενηλικίωσης είναι ως ένα βαθμό ασαφή και σίγουρα στην Ελλάδα όχι κατοχυρωμένα. Ο Κοσμάς Πολίτης θα μπορούσε να θεωρηθεί ως βασικός και πρώτος εκπρόσωπος αυτού του είδους, αν και υπάρχει βέβαια και η Αιολική γη του Βενέζη και Τα ψάθινα καπέλα της Λυμπεράκη. Αλλά αυτά τα μυθιστορήματα δεν τα έχουμε αναγνωρίσει ως πρωτοπόρους του είδους» αποφαίνεται ο Μάνος Κοντολέων.

«Μπορεί γιατί γραφτήκανε σε μια εποχή που η νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή αναζητούσε την εδραίωσή της. Από εκεί και πέρα, η Δέλτα με Τα μυστικά του βάλτου και το Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου δημιουργεί μυθιστορήματα που η κάπως έντονη διάθεσή τους να ασχοληθούν με εθνικά ζητήματα τα συγκρατεί από το να αναζητήσουν τις ψυχολογικές διακυμάνσεις των νεαρών ηρώων τους», διαπιστώνει ο συγγραφέας.

Ποιος αντέχει την εφηβική αμφισβήτηση;

«Η Ζέη έχει γράψει καθαρώς βιβλία για παιδιά που λόγω της μη αυτολογοκριτικής τους τάσης αναγνωρίστηκαν και ως νεανικά, μα στην ουσία δεν είναι. Η Σαρή έχει γράψει -θυμίζω τα Χέγια και τη Νινέτ. Γενικά θα έλεγα πως ως κοινωνία δεν είμαστε ακόμα ώριμοι να αναγνωρίσουμε την αυθύπαρκτη παρουσία μιας εφηβικής αμφισβήτησης στα μυθιστορήματα που θα διαβάσουν οι έφηβοι μας. Για αυτό και ο νέος ορισμός: μυθιστορήματα cross over σε πολύ λίγα ελληνικά μυθιστορήματα μπορεί να εφαρμοστεί», καταλήγει.

Ο ρόλος της κριτικής

Στην Ελλάδα δεν έχει ωριμάσει αντιστοίχως και ο κριτικός λόγος, ιδιαίτερα στην παιδική νεανική λογοτεχνία. Δεν έχει ορθωθεί γενιά κριτικής, ικανή να διαπλάσει αναγνώστες. «Λυπάμαι, αλλά είμαι αναγκασμένος να παραδεχτώ πως ελάχιστα εξασκείται. Οι περισσότεροι που γράφουν κριτικά σημειώματα για βιβλία αυτής της κατηγορίας, τα γράφουν με τη διάθεση μιας κρίσης που δεν αφορά το ίδιο το έργο, αλλά το κατά πόσο θα γίνει κατανοητό από τους ανήλικους αναγνώστες του και αποδεχτό από τους ενήλικες κηδεμόνες τους. Αλλά και αυτό το γεγονός προέρχεται από τη μια λόγω της κοινωνικής συντηρητικότητας και από την άλλη λόγω της απαξίωσης που εκφράζουν προς αυτά τα έργα οι κριτικοί μας. Είναι χαρακτηριστικό πως σε όλα τα βραβεία υπάρχει ξεχωριστή επιτροπή για τα βιβλία που αφορούν παιδιά και νέους και ξεχωριστή για όλα τα υπόλοιπα είδη -από πεζογραφία έως ποίηση και δοκίμιο».

Συγγραφικό σόι

Ο Μάνος Κοντολέων απέκτησε δύο παιδιά με τη συγγραφέα και μεταφράστρια Κώστια: Τον δημοσιογράφο Δομήνικο Κοντολέων και την θεατρολόγο Άννα Κοντολέων. Κατοικούν στην Κηφισιά και για μεγάλα χρονικά διαστήματα «μεταναστεύουν», όπως σημειώνει, στον Άγιο Λαυρέντιο, το γραφικό χωριό του Πηλίου.

«Τα παιδιά μου μεγάλωναν μέσα στα βιβλία. Σε σημείο που κάποια στιγμή ίσως και να επαναστάτησαν. Λογικό όσο και υγιές. Μα μετά επανήλθαν στη σχέση με την οποία μεγαλώσανε. Δεν είναι, πιστεύω, τυχαίο πως και τα δυο παιδιά μου γράφουν κι αυτά». Εξάλλου, στη μικρή τους ηλικία «δοκίμαζαν» μαζί τα βιβλία του. «Τώρα έχουν τις δικές τους ζωές. Σύμβουλός μου πλέον η σύντροφός μου, όπως βέβαια κι εγώ δικός της», αναφέρει ο Μάνος Κοντολέων.

Διαβάζει (διαβάζουν μαζί;) συνέχεια. «Καθώς γράφω κριτικές σε διάφορα βιβλιοφιλικά σάιτς και στο Βιβλιοδρόμιο των Νέων, έρχονται συνέχεια νέα βιβλία στο σπίτι μας κι εγώ ως μέλισσα ρουφώ χυμούς και από δυο και από τρία συγχρόνως. Έχω πολλά, πάμπολλα αγαπήσει στη ζωή μου και εύχομαι να υπάρχουν συνέχεια νέες αγάπες στο μέλλον».

Να δημιουργούνται ερωτήματα για τον κόσμο

Στη ροή της συζήτησης με τον σημαντικό συγγραφέα παρεμβάλλεται η ρήση του Κούντερα ότι «η βλακεία των ανθρώπων είναι ότι έχουν μια απάντηση σε όλα. Η σοφία των μυθιστορημάτων είναι ότι έχουν μια ερώτηση για όλα». Και ο Μάνος Κοντολέων δηλώνει ότι «δε χρειάζεται να τη σχολιάσω. Πάρα μόνο να πω ότι ζηλεύω που δεν την είπα εγώ».

Πιστεύω στις πράξεις

Για να κλείσει η συζήτηση, εκφράζεται η μπανάλ ερώτηση για το μέλλον των σημερινών παιδιών, το τι εύχεται για τη μελλοντική γενιά. Αλλά ο Μάνος Κοντολέων επιθυμεί να χρυσώσει το χάπι. «Αν με ευχές μπορούσαμε να κάνουμε καλύτερο και πιο δίκαιο τον κόσμο, τότε τίποτε απ΄τα όσα συμβαίνουν, τα μαύρα και σκοτεινά που μας περιβάλλουν, δεν θα είχε συμβεί. Όχι, δεν πιστεύω στις ευχές. Πιστεύω στις πράξεις. Ο καθένας μας να κάνει αυτό που πιστεύει πως μπορεί να βελτιώσει τη ζωή τη δική του και των άλλων. Και βέβαια όταν αναφέρομαι σε άλλους, λογικό είναι να έχω πρώτιστα κατά νου τα παιδιά και τους νέους».