Η Κομαντατούρ στην Κοραή 4: Οι τοίχοι έχουν τη δική τους ιστορία

Ποιος ήταν ο Λουδοβίκος Μαριόλας, που έγραψε  «Ποινή Θανάτου»; Ποιος ήταν ο σαλταδόρος  Κώστας Στραβός, που ζήτησε «Να με τουφεκίσουνε και να ζήσει ο αδερφός μου ο Μιχάλης»; Κι ο «Μαυρίκιος Ν. Μαλευρής, ένας τελειόφοιτος Ιατρικής, που ήταν «όμηρος, αδίκως φυλακισθείς»; Κι ο Μαυροματάκης, που «εκτελέστηκε εν υπογείω»; Κι ένα σωρό άλλοι, που δεν χρειάστηκε να γράψουν όνομα, μόνο την παράκληση για «νερό», «θέλω νερό» και πάλι «νερό»;

 Τα χρόνια συσσωρεύονται, η μνήμη των ανθρώπων σβήνει μαζί τους, αλλά τα υλικά τεκμήρια επιμένουν να μαρτυρούν. Όσο κι αν έχουν περάσει ογδόντα ένα χρόνια σήμερα από την Γερμανική Κατοχή, τα σημάδια που άφησε στην Αθήνα υπάρχουν ακόμη. Κι αν οι δρόμοι της, τα κτίρια με τα καταστήματά τους, τους ανθρώπους που κυκλοφορούν, αποτελούν στοιχεία μιας ομαλής  καθημερινότητας εν έτει 2022, στο κέντρο της πόλης, στην πολύβουη οδό Κοραή, έξι μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, η ιστορία κάνει στάση σε μια από τις πιο πικρές περιόδους της.

   1941-1944 και στα αντιαεροπορικά καταφύγια του κτιρίου με τον αριθμό 4, έλληνες πατριώτες αλλά και ορισμένοι ξένοι _κυρίως ιταλοί αντιφασίστες_  στοιβάζονταν από τους Γερμανούς ως κρατούμενοι, χωρίς φαί, χωρίς νερό, μόνο περιμένοντας τη μεταγωγή τους στου Αβέρωφ, στο γερμανικό στρατοδικείο, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και αποστολής στη Γερμανία για καταναγκαστικά έργα ή για εκτέλεση.     

                                                                   

Περιμένοντας ένα θαύμα            

Αυτό το κτίριο, που ανήκε ήδη πριν από τον πόλεμο στην Εθνική Ασφαλιστική, είχαν επιτάξει οι Γερμανοί στην Κατοχή για να στεγάσουν διάφορες υπηρεσίες τους, μαζί και τη διαβόητη Κομαντατούρ  _για τους  Έλληνες Κομαντατούρα_ αλλιώς φρουραρχείο. Άνθρωποι κάθε ηλικίας, ακόμη και παιδιά 14 ετών, άνδρες κυρίως αλλά και γυναίκες κρατήθηκαν στα δύο υπόγειά του, περιμένοντας ένα θαύμα ή το θάνατο. Ακόμη και για το παραμικρό παράπτωμα.  Τα χαράγματα στους τοίχους με τις χρονολογίες, τα ονόματα, τα μηνύματα, τα σχέδια, παραμένοντας ακόμη και σήμερα εκεί, είναι όμως οι αδιάψευστοι μάρτυρες της τραγωδίας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.  Ένα ιστορικό διατηρητέο μνημείο, όπως έχει κηρυχθεί από το υπουργείο Πολιτισμού και όπως έχει συντηρηθεί από την Εθνική Ασφαλιστική, που το έχει παραδώσει στο κοινό ως επισκέψιμο χώρο μνήμης.

 

Άγνωστος είναι όμως ο αριθμός όσων κρατήθηκαν στην Κομαντατούρ στα τέσσερα χρόνια της Κατοχής, αφού γερμανικά αρχεία δεν σώθηκαν –όπως είναι γνωστό οι Γερμανοί τα έκαιγαν αποχωρώντας_  ούτε αργότερα υπήρξε προσπάθεια συγκέντρωσης στοιχείων. Κάτι εξαιρετικά δύσκολο ούτως ή άλλως και λόγω των γεγονότων του Εμφυλίου που ακολούθησε. Οι τοίχοι κυρίως, έμειναν λοιπόν για να γράψουν την ιστορία και σ΄αυτούς ένας κατάλογος  με τα ονόματα 239 κρατουμένων δίνει μία μικρή μόνο ιδέα του αριθμού των Ελλήνων, που είχαν κρατηθεί εκεί. Κι αυτό, γιατί αφορά την τελευταία χρονιά κυρίως, το 1944, έτσι ώστε να συμπεραίνεται με βεβαιότητα, ότι ο πραγματικός αριθμός των κρατουμένων ήταν πολλαπλάσιος. 

 Τα λιγοστά πολύτιμα

Μικροαντικείμενα των κρατουμένων, όπως μια ταμπακιέρα, δύο κύπελλα, πακέτα τσιγάρων, σπίρτα, καραμέλες, μια κονσέρβα είχαν απομείνει στα κρατητήρια, επίσης μια σφαίρα, κάποια σημειώματα και ένα γράμμα που δεν έφτασε ποτέ στην προορισμό του, κρυμμένο στο κούφωμα μιας πόρτας.  Η πληροφορία έτσι, δίνεται μέσα από τις χαραγμένες στους τοίχους σημειώσεις, που κι αυτές όμως αφορούν την τελευταία κυρίως περίοδο, καθώς οι Γερμανοί τους έβαφαν για να τις σκεπάσουν. Όπως αποδείχθηκε μάλιστα από την έρευνα τρεις φορές είχαν βαφτεί οι τοίχοι, τις δύο πρώτες σε μπεζ χρώμα, όπου οι κρατούμενοι μπορούσαν να γράφουν εύκολα με μολύβι, την τρίτη όμως, προφανώς επίτηδες το χρώμα ήταν γκρίζο. Αλλά κι έτσι βρέθηκε τρόπος γραφής μέσω του χαράγματος με κάποιο αιχμηρό αντικείμενο, σίγουρα όχι σπουδαίο. 

Κατεβαίνοντας σήμερα σ΄αυτά τα υπόγεια οι χαραγμένοι τοίχοι τους δημιουργούν ένα συγκλονιστικό θέαμα. Για την ακρίβεια βίωμα, καθώς μοιάζει να σου μιλούν αυτοί οι άγνωστοι άνθρωποι, μεταφέροντας την απελπισία και την απόγνωσή τους, καμιά φορά και το χιούμορ τους, υπαρκτό ακόμη και σε τέτοιες ώρες ή ξυπνώντας κάποια ποιητική φλέβα.   

Γιασεμί και πόνος

«24 ώρες χωρίς φαΐ και νερό. Μόνο μυρίζοντας γιασεμί», γράφει κάποιος κρατούμενος, μια φράση, που έγινε και ο τίτλος ντοκιμαντέρ το 1994 από τον Γιάννη Οικονομίδη σε κείμενα του Μιχάλη Γκανά, ακριβώς για τις ναζιστικές φυλακές που λειτούργησαν στην οδό Κοραή. «Εδώ είμεθα 80 κρατηθένετες επί 24ωρο, 20/7/44» γράφει κάποιος άλλος. «Από ελληνική ρουφιανιά», σημειώνει ο Λάμπρος Τζίζας. «Τους Έλληνες τους έφαγε η βρετανική προπαγάνδα», έχει γράψει  άλλος. «Στης φυλακής τα σίδερα, παρηγοριά ζητούμε, μα δεν ευρέθηκε κανείς, τον πόνο μας να πούμε. Μαρία και Κατίνα» είναι ένα από τα γυναικεία σημειώματα στο θάλαμο όπου κρατούνταν μόνον γυναίκες. Χωρίς να λείπουν και κάποια χαράγματα ιταλών κρατουμένων.

Περισσότερο περιγραφικά είναι τα σχέδια,  μιλώντας άλλοτε για κρατουμένους που τους συνέλαβαν οι Γερμανοί κατεβάζοντάς τους από το τραμ, όπως δείχνει το σκίτσο ενώ άλλοτε πρόκειται για ανθρώπινες φιγούρες, σημαίες, ακόμη και του δικέφαλου αετού από κάποιον οπαδό της ΑΕΚ προφανώς, καράβια, αυτοκίνητα κ.ά.

Η επίταξη

«Παρά των Γερμανικών αρχών της κατοχής επετάχθησαν διάφορα διαμερίσματα του Μεγάρου της Εταιρίας εν οις ήτο εγκατεστημένον το καταργηθέν Υπουργείον Τύπου και Τουρισμού. Από της χθές ειδοποιήθημεν ότι η επίτεξις θέλει εκταθεί επί ολοκλήρου του προς την οδόν Κοραή τμήματος των Γραφείων της Εταιρείας μετά του μεγίστου μέρους της επιπλώσεως, ταχθείσης προθεσμίας μέχρι της σήμερον εσπέρας προς αποχώρησιν ημών εκ του κατασχεθέντος διαμερίσματος, όπερ αποτελεί τα ¾ περίπου του όλου χώρου των Γραφείων μας».

 Στα πρακτικά του ΔΣ της Εθνικής Ασφαλιστικής καταγράφεται η επίταξη του κτιρίου. Είναι 6 Μαΐου 1941, λίγες μόνον μέρες δηλαδή, μετά την εισβολή στην Αθήνα, όταν οι Γερμανοί παίρνουν το ένα κτίριο μετά το άλλο, δίνοντας προθεσμία μίας μέρας για την αποχώρηση των ιδιοκτητών. Αμέσως υψώθηκε και ο αγκυλωτός σταυρός. Μερικούς μήνες νωρίτερα και λίγο μετά την κήρυξη του πολέμου μεγάλο μέρος του κτιρίου εξάλλου, είχε γίνει αναγκαστική μίσθωση από τα υπουργεία Εσωτερικών και Τύπου και Τουρισμού.

Το κτίριο στην Ιστορία          

Το κτίριο της εταιρίας είχε ολοκληρωθεί μόλις τρία χρόνια πριν, το 1938 από τους εξέχοντες αρχιτέκτονες-μηχανικούς Μ. Λυκούδη, Ι. Αξελό και Α. Κριεζή, στη θέση όπου βρισκόταν η οικία Rossels. Κτίριο, το οποίο είχε αγοράσει το 1894 η νεοσυσταθείσα τότε, Εταιρία Γενικών Ασφαλειών «Η ΕΘΝΙΚΗ». Οι προδιαγραφές που είχαν τεθεί μάλιστα ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις για μια υπερσύγχρονη κατασκευή με άριστης ποιότητας υλικά και ανέσεις, όπως κεντρική θέρμανση, υδραυλική εγκατάσταση, ανελκυστήρες  και βέβαια με το απαραίτητο για την εποχή αντιαεροπορικό καταφύγιο με αεροστεγείς μεταλλικές πόρτες ειδικών προδιαγραφών για προστασία από τοξικά αέρια. Οι οποίες είχαν παραγγελθεί στην Γερμανία φυσικά…   Σε κάθε περίπτωση οι συνθήκες ήταν «ιδανικές» για τον σκοπό, που προόριζαν τα υπόγεια οι Γερμανοί, καθώς οι άνθρωποι μέσα σ΄ αυτά ήταν σαν να μην υπήρχαν, αφού στην επιφάνεια δεν έφταναν ούτε οι διαμαρτυρίες ούτε οι φωνές για λίγο νερό.  

 

Η ιστορία του κτιρίου πάντως έχει και συνέχεια, αφού μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων στις 12 Οκτωβρίου του ΄44 επιτάσσεται από το ΕΑΜ. Για λίγο ωστόσο, καθώς οι Άγγλοι έχοντας αναλάβει δράση στην πρωτεύουσα εισβάλλουν στο κτίριο με τανκς. Είναι η σειρά τους να εγκατασταθούν εκεί, ενώ όταν θα αποχωρήσουν αργότερα, το κτίριο επιτάσσεται και πάλι από την Ελληνική Κυβέρνηση πλέον, για να στεγάσει τις Ηλεκτρικές Εταιρείες Μεταφοράς και Διανομής. 

Το σημαντικό είναι όμως, ότι η ιστορία δεν σβήστηκε. Ο «Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941 – 1944» στο κτίριο της  Εθνικής Ασφαλιστικής, παραμένει εκεί για να θυμίζει την αγριότητα του πολέμου και τη βαρβαρότητα του φασισμού μέσα από την τραγωδία των ανθρώπων.