Το θαύμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας – Μεγάλη έκθεση στην Ιταλία

Μια ματιά σ΄έναν κόσμο, που είναι ο καθρέφτης όλων όσα η Δύση είχε χάσει με την κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Όσα θα χρειαζόταν αιώνες επίπονου έργου για να ανακτήσει στον τομέα της τέχνης και της αισθητικής, της γραφής, της γνώσης και της κατανόησης  του κόσμου. Αλλά και των δομών μιας αυταρχικής αυτοκρατορίας, ικανής να συγκρατήσει μια απολύτως πολυεθνική και σύνθετη κοινωνία.

Ο λόγος για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία φυσικά και για τον τρόπο με τον οποίο την ερμηνεύουν οι Ιταλοί ιστορικοί και αρχαιολόγοι στην έκθεση «Οι Βυζαντινοί. Η ανατολή και η δύση μιας αυτοκρατορίας», που θα παρουσιαστεί στο Τορίνο από τις αρχές Μαΐου.

Με 153 έργα και σύνολα έργων από ελληνικά Αρχαιολογικά Μουσεία και από τις Εφορείες Αρχαιοτήτων αλλά και με 364 έργα από διάφορα Μουσεία της Ιταλίας αυτή η έκθεση είναι πραγματικά ένα φιλόδοξο εγχείρημα, που πραγματεύεται και εικονογραφεί μέσω των εκθεμάτων της, την ιστορία και τον πολιτισμό του Βυζαντίου από την ίδρυσή του ως την Άλωση.

Με έμφαση στο κράτος και την αυτοκρατορική ιδεολογία, στις επαφές και ανταλλαγές μεταξύ Βυζαντίου και άλλων λαών, στις πόλεις – ανάμεσα στις οποίες και η Θεσσαλονίκη-, που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και εξέλιξη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, μπορεί να πει κανείς, ότι είναι η ματιά των Ιταλών ιστορικών απέναντι στο Βυζάντιο ή αλλιώς απέναντι στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Το Παλάτσο Μαντάμα

Η έκθεση θα παρουσιαστεί στο Παλάτσο Μαντάμα του Τορίνο, μεσαιωνικό ανάκτορο και μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, το οποίο στεγάζει το Μουσείο Αρχαίας Τέχνης. Η παλαιά «Αίθουσα της Γερουσίας» του Βασιλείου της Ιταλίας θα πλημμυρίσει έτσι, με Βυζάντιο. Κάτι που έχει ήδη συμβεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης, όπου η συγκεκριμένη έκθεση, με ταυτόσημο τον κύριο κορμό της αλλά και αρκετές διαφοροποιήσεις, παρουσιάστηκε  με τεράστια επιτυχία, παίρνοντας δύο φορές παράταση χρόνου και συγκεντρώνοντας εξαιρετικές κριτικές.

Η Νάπολη άλλωστε, υπήρξε συνδεδεμένη για έξι αιώνες με το Βυζάντιο ενώ και στη συνέχεια, όταν η βυζαντινή κυριαρχία της Νάπολης εξατμίστηκε, αυτός ο δεσμός με την Αυτοκρατορία δεν σταμάτησε ποτέ και μετατράπηκε σε κινητήριο δύναμη για να κρατηθούν ζωντανές οι επαφές με όλη τη Μεσόγειο.

Η νέα έκθεση όμως, προβλέπεται να εμπλουτισθεί με έργα από τις νομισματικές συλλογές του Μουσείου Αρχαίας Τέχνης του Τορίνο και συγκεκριμένα με 120 χρυσά, αργυρά και χάλκινα νομίσματα, που καλύπτουν όλες τις χρονικές περιόδους της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, καθώς και με ένα χάλκινο μετάλλιο του Πισανέλο, που απεικονίζει τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η ́ Παλαιολόγο. Επιπλέον χάρις στη συνεργασία με το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού, πολλά από τα αντικείμενα που θα παρουσιαστούν, εμφανίζονται για πρώτη φορά. Κι ανάμεσά τους τεχνουργήματα που βρέθηκαν, κατά τις ανασκαφές για την κατασκευή του μετρό της Θεσσαλονίκης.

Η ίδρυση της αυτοκρατορίας

«Ένα ρωμαϊκό σώμα, ένα ελληνικό μυαλό, μια ανατολίτικη, μυστικιστική ψυχή». Έτσι είχε αποδώσει το μεγαλείο του Βυζαντίου στις αρχές του 20ού αιώνα ο Ρόμπερτ Μπάιρον, σπουδαίος ταξιδιωτικός συγγραφέας της εποχής, ο οποίος είχε επισκεφθεί την Ελλάδα αλλά και την Κωνσταντινούπολη. Και αυτή τη μοναδική συγχώνευση, που ανέδειξε το θαύμα του Βυζαντίου θέλει να δείξει ο επιμελητής της έκθεσης, καθηγητής Φεντερίκο Μαράτσι του Πανεπιστημίου της Νάπολης, καλύπτοντας όλες τις ιστορικές φάσεις μετά την κατάρρευση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον 5^ο μ.Χ. αιών, εξ αιτίας της εισβολής γερμανικών φύλων.

Τότε ήταν, όπως τονίζεται στην έκθεση, που η Κωνσταντινούπολη, η αρχαία πόλη του Βυζαντίου στο Βόσπορο, που επανιδρύθηκε το 330 από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ως «Νέα Ρώμη», έγινε το κέντρο και η πολιτική, θεσμική και πολιτιστική καρδιά της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η ύπαρξη της οποίας συνεχίστηκε ως το 1453, με την πτώση της πρωτεύουσας στα χέρια των Τούρκων του Μωάμεθ Β’.

Ταυτόχρονα όμως επισημαίνονται οι διαφοροποιήσεις του Βυζαντίου, με την πάροδο του χρόνου, από την «αδερφή» Δύση: Με την κήρυξη της ελληνικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας του κράτους τόσο στον τομέα της πολιτικής και της διοίκησης όσο και στην πολιτιστική σφαίρα αλλά βέβαια και με την ανάδειξη του Χριστιανισμού ως της μόνης θρησκείας, που θεμελίωσε την ταυτότητα της Αυτοκρατορίας.

Ο μύθος του Βυζαντίου

Αυτές οι αλλαγές ήταν εξάλλου, που ώθησαν τους μελετητές από το 1600 και μετά, να αναζητήσουν το νέο όνομα, «Βυζαντινή Αυτοκρατορία» για να υποδείξουν αυτήν την πολιτική πραγματικότητα, που επί αιώνες άφηνε τα σημάδια της στην Ιστορία, συνδέοντας Ανατολή και Δύση, και συμβάλλοντας αναμφισβήτητα στη διαμόρφωση της Μεσαιωνικής Ευρώπης και του Ουμανισμού. Ενώ παράλληλα, άφηνε μια βαθιά πολιτιστική κληρονομιά τόσο στη μετέπειτα ισλαμική αυτοκρατορία όσο και στα πρώην εδάφη της. Συμπεριλαμβανομένων βεβαίως και ορισμένων πόλεων και περιοχών της Ιταλίας όπου ο δεσμός με την Αυτοκρατορία ήταν βαθύτερος και πιο διαρκής.

Όπως σημειώνεται ωστόσο, από τον επιμελητή της έκθεσης χρειάστηκε να ξεπεραστούν οι προκαταλήψεις των αρχών του 18^ου αιώνα, που θεωρούσαν εσφαλμένα το Βυζάντιο ως μία στατική και αμετάβλητη κοινωνία, αντίθετη με την παράδοση του Δυτικού Διαφωτισμού.

Είναι γεγονός, ότι ο μύθος του Βυζαντίου έχει αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, όπως και το ενδιαφέρον για την ιστορία του αλλά και την εκλεπτυσμένη κουλτούρα του. Μια κουλτούρα, που καλλιεργήθηκε σε μία απίστευτα πολυεθνική αυτοκρατορία, η οποία παρ΄ όλα αυτά έμεινε για αιώνες αδιάσπαστη στην οικουμενική της έννοια και στους πυλώνες της ταυτότητάς της. Που δεν ήταν άλλοι από τον αυτοκράτορα και την αυλή, τη διοίκηση και την Εκκλησία.

Η αριστεία

Γλυπτά, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες, αγγεία, σφραγίδες και νομίσματα, εξαιρετικά κεραμικά αλλά και σμάλτα, ασημένια αντικείμενα, πολύτιμα πετράδια και κοσμήματα, μοναδικά αρχιτεκτονικά στοιχεία δίνουν μια περιγραφή των δομών, των οργανωτικών συστημάτων, των συναλλαγών και των τελετουργιών αυτής της πολύπλοκης, πολιτικής πραγματικότητας του Βυζαντίου. Ταυτόχρονα όμως, μαρτυρούν  την αριστεία των βυζαντινών κατασκευών, τα σταυροδρόμια του πολιτισμού, τα στυλ και τα σύμβολα της Ανατολικής Αυτοκρατορίας ανά τους αιώνες. Είναι η καλλιτεχνική δημιουργικότητα του αρχαίου κόσμου, που περνά προς τον Μεσαίωνα, με μια γλώσσα ανανεωμένη από τη χριστιανική πίστη και με τις προσθήκες του ανατολικού κόσμου, ιδιαίτερα του ιρανικού και αραβικού πολιτισμού.

Άλλα θέματα που εξετάζονται είναι η δομή της εξουσίας και του κράτους, οι αστικοί και αγροτικοί οικισμοί, οι πολιτιστικές ανταλλαγές, η θρησκευτικότητα, οι τέχνες και εκφράσεις του γραπτού και λογοτεχνικού λόγου αλλά και του διοικητικού.

Η κοινωνία

Η έκθεση αρχίζει αφηγούμενη  τα χαρακτηριστικά και τα ιδρυτικά στοιχεία της βυζαντινής κοινωνίας μέσα από τα πολλά δάνεια που αποκτήθηκαν από την ιστορική κληρονομιά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας,  αλλά και από πτυχές απόλυτων μοναρχιών, όπως η ιερότητα του αυτοκράτορα, οι στέρεες οργανωτικές αρχές της ρωμαϊκής κρατικής δομής και το υπερβατικό όραμα του Χριστιανισμού.

Εδώ λοιπόν υπάρχουν γλυπτά και νομίσματα, ειδικά από τα Μουσεία Αθηνών και Θεσσαλονίκης αλλά και από ιταλικά, με πορτρέτα των αυτοκρατόρων Θεοδόσιου, Ιουστίνου, Βασιλείου Β’, Ιωάννη Β’ Κομνηνού και άλλων. Ενώ ελληνικοί χρυσοί και ασημένιοι σταυροί, φιάλες, περιδέραια, εγκόλπια, θωρακικοί σταυροί και μενταγιόν, καθώς και σφραγίδες της Ανατολικής Εκκλησίας – από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φώτιο έως τον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης  Νικήτα – αναδεικνύουν τη δύναμη της Εκκλησίας.

Το υγρό πυρ

Η γραφειοκρατία της αυτοκρατορικής διοίκησης με το πάντα λειτουργικό, δημόσιο φορολογικό σύστημα και ο στρατός, εξαιρετικά ισχυρός χάρις και στο μυστικό όπλο του «υγρού πυρός» αποτελούν μια άλλη ενότητα. Ανάμεσα στα πολλά εκθέματα είναι και ο μεγάλος τιμητικός δίσκος (από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Φλωρεντίας) που είχε παραχωρήσει η αυτοκράτειρα Γκάλα Πλατσίντια στον ισχυρό στρατηγό Φλάβιους Αρτάμπουρ ΄Ασπαρ  για τις στρατιωτικές του ικανότητες, αλλά και το περίφημο οστρογοτθικό κράνος από το Βυζαντινό Μουσείο του Αμπρούτσο.

Επίσης, η ασημένια πλάκα με εικονιστικό έμβλημα από την Ιζόλα Ρίτσα από τη Βερόνα, η τοιχογραφία στρατιωτικού αγίου από το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης  και η μορφή στρατιώτη, που απεικονίζεται σε μαρμάρινη πλάκα από τη Μονή των Βλαχερνών Άρτας. Τέλος, μεγάλη αξία έχουν ο όνυχας του 4^ου μ.Χ. αιώνα στον οποίο απεικονίζεται πολεμιστής που κυνηγά ένα αγριογούρουνο και ο κόκκινος ίασπις με τον Σαν Ντεμέτριο από τη συλλογή Farnese (10ος αιώνας).

Η βυζαντινή χρυσοχοΐα

Στα καθημερινά αντικείμενα, που παραπέμπουν στο σπίτι και τον άνθρωπο περιλαμβάνονται  εφυαλωμένα κεραμικά, λάμπες, αλλά και οι μαρμάρινες προτομές ενός ζευγαριού που βρέθηκαν μαζί (αρχές 5ου αιώνα) από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Εκλεπτυσμένα στέφανα γάμου από το Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας και κυρίως τα πολύτιμα κοσμήματα, σύμβολο της βυζαντινής χρυσοχοΐας φινέτσας και τέχνης προέρχονται επίσης από τη Θεσσαλονίκη:

Συγκεκριμένα 17 χρυσά κοσμήματα με πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους (του 4ου αιώνα), ένα εξαιρετικά πολύτιμο βραχιόλι από χρυσό και σμάλτο του 9ου – 10ου αιώνα, δαχτυλίδια, σκουλαρίκια με μαργαριτάρια, βραχιόλια, περιδέραια από γυάλινες χάντρες και περόνες με μα αμέθυστο και χρυσό φιλιγκράν. Ακόμη, πετράδια με χριστιανικά θέματα που παράγονταν στη Βενετία τον 13^ο αιώνα.

Εξαιρετικά κιονόκρανα, πλάκες άμβωνα, τμήματα σαρκοφάγων και τέμπλων, επιγράμματα, βάσεις βωμού περιλαμβάνονται επίσης, όπως και η εικόνα της Αγίας Αναστασίας από τη Νάξο.

Η γραμματεία                      

Ανάμεσα στα πολύτιμα έργα που θα εκτεθούν είναι τα δάνεια από τη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, από την οποία προέρχεται ένα πολύτιμο ελληνικό Τετραευαγγέλιο από τα τέλη του 11ου-αρχές του 12ου αιώνα. Το ευαγγέλιο ενδέχεται να βρισκόταν στη βιβλιοθήκη του Λορέντζο του Μεγαλοπρεπούς και αποτελεί μοναδικό δείγμα του είδους για την υπέροχη διακόσμησή του, που περιλαμβάνει 294 μινιατούρες.  Επίσης μία εξαιρετική ποικιλία ιατρικών και φυσιατρικών κειμένων, που συντάσσονταν στο Βυζάντιο τον 10ο αιώνα με περίτεχνη εικονογραφία,  έργα που ανήκαν στη συλλογή των Μεδίκων και μεταφέρθηκαν στη Ρώμη για ορισμένη περίοδο κατ’ εντολή του Πάπα Κλήμη Ζ’.

Από ελληνικής πλευράς συμμετέχει στην έκθεση ένα εκπληκτικό λεξικό των μέσων του 11^ου αιώνα από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, που φυλάσσεται στην Αμοργό και ένα ειλητάριο με τη θεία λειτουργία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, του 12^ου -13^ου αιώνα από το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.

Και σήμερα; Πού βρίσκεται το Βυζάντιο. Με την αρχή ότι η Ιστορία μας βοηθά να κατανοήσουμε το παρόν, ο επιμελητής της έκθεσης διατυπώνει τη σκέψη του ως εξής: «Οι διαδοχικές αντιθέσεις και πολλές από τις εντάσεις και τις συγκρούσεις που εξακολουθούν να επηρεάζουν τη γεωϊστορική περιοχή,  που ο Φερνάν Μπροντέλ ονόμασε «Μεγάλη Μεσόγειο» στην πραγματικότητα έχουν βρει ευκαιρίες και προσπαθούν να καλύψουν το κενό που δημιουργήθηκε από την πτώση του Βυζαντίου και τις στάχτες της Αυτοκρατορίας».

Διαβάστε επίσης:

«Ένας επικίνδυνος αναρχικός»: Ο αστυνομικός φάκελος του Πικάσο στο φως

Υπάρχει και αυτή η Μύκονος. Για όσους την αναζητούν…