Το κραταιό Βυζάντιο στη Νέα Υόρκη – Έκθεση με σπουδαία κειμήλια της Ιεράς Μονής Σινά

Η Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης του όρους Σινά «ταξιδεύει» στη Νέα Υόρκη. Και μερικά από τα αριστουργήματα, που φυλάσσει στους κόλπους της, αιώνες τώρα, παρουσιάζονται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης στην μεγάλη έκθεση, που εγκαινιάστηκε πριν λίγες μέρες, ρίχνοντας φως, για πρώτη φορά μουσειακά, στην επίδραση του Βυζαντίου στους λαούς της Αφρικής.

Πρόκειται για μια ματιά στην κυριαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σε περιοχές και κράτη της αφρικανικής ηπείρου, μια επιρροή όχι μόνον πάνω στην οικονομική και κοινωνικοπολιτική ζωή αλλά και στις ιδέες, τον πολιτισμό, τις τέχνες, που είχαν τεράστια εξάπλωση, γεωγραφικά και χρονικά.

Στο πλαίσιο αυτό η περίφημη εγκαυστική εικόνα της Θεοτόκου με τον Άγιο Γεώργιο και τον Άγιο Θεόδωρο του 6ου αιώνα, καθώς και το μοναδικό χειρόγραφο της κοσμογραφίας του Σιναΐτη μοναχού Κοσμά Ινδικοπλεύστη, ένας πρώιμος γεωγραφικός άτλαντας των αρχών του 11ου αιώνα αποτελούν τα κορυφαία κειμήλια, με τα οποία η Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης του όρους Σινά συμμετέχει σ΄αυτήν την παρουσίαση.

Για το σκοπό αυτό άλλωστε, ταξίδεψε στην Νέα Υόρκη και παρευρέθηκε στα εγκαίνια ο καθοδηγούμενος της Μονής, Αρχιεπίσκοπος Σιναίου κ. Δαμιανός, τον οποίο υποδέχθηκε ο διευθυντής του ΜΕΤ Μαξ Χόλεν. Σπάνιες εικόνες κυρίως αλλά και πάπυροι καταλαμβάνουν έτσι, εξέχουσα θέση στην έκθεση ως «πρεσβευτές» της Μονής, που θεωρείται ως παλαιότερη χριστιανική στον κόσμο, με αναφορές για την ύπαρξη μοναστικής ζωής από τον 4ο αιώνα και χρονολογία ανέγερσης επί Ιουστινιανού, μεταξύ 527 και 565.

Η αλληλεπίδραση των πολιτισμών

Τα χρονικά της όρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είναι γνωστά και συγκεκριμένα αλλά η έκτασή της άλλαξε πολλές φορές μέσα στους αιώνες. Από την Ιταλία, τα Βαλκάνια, την Κριμαία και τη Μικρά Ασία ως τη Συρία και την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο και όλη τη Βόρεια Αφρική τεράστιες περιοχές κατακτώνταν ή χάνονταν μέσα στο χρόνο. Αφήνοντας όμως παντού τα χνάρια του το Βυζάντιο, τις περισσότερες φορές πατώντας στα σίγουρα, πάνω στις προϋπάρχουσες ελληνιστικές ή και παλαιότερες κατακτήσεις.

Αλλά και οι ωσμώσεις με τα τοπικά στοιχεία ήταν αναπόφευκτες και αυτές ακριβώς αναδεικνύονται στην έκθεση του ΜΕΤ, που επιχειρεί μία προσέγγιση στην αλληλεπίδραση του Βυζαντίου με τους πολιτισμούς της Αιγύπτου, της Νουβίας, της Αιθιοπίας και άλλων ισχυρών βασιλείων της Βόρειας Αφρικής. Είναι γεγονός άλλωστε, ότι στις βόρειες και βορειοανατολικές ακτές της Αφρικής, η εγγύτητα που παρείχαν η Μεσόγειος, η Ερυθρά και η Αραβική Θάλασσα διευκόλυνε τις ανταλλαγές αγαθών, ιδεών, συστημάτων πεποιθήσεων και αισθητικών πρακτικών.

Εντυπωσιακή έναρξη

Έργα γλυπτικής, κεραμικής και μεταλλοτεχνίας, μωσαϊκά, πολυτελή αντικείμενα όπως κοσμήματα, νομίσματα, εικόνες και θρησκευτικά χειρόγραφα, περί τα 200 τον αριθμό είναι στο σύνολό τους τα εκθεσιακά αντικείμενα. Κι όσο για τις χώρες προέλευσής τους σήμερα, εκτός από την Αίγυπτο φυσικά και την Τυνησία είναι και η Αγγλία, η Γαλλία, η Πολωνία μέσα από δημόσιες ή ιδιωτικές συλλογές.

Μέσα από τρεις ενότητες αναπτύσσονται όλα αυτά στην έκθεση, αντιστοιχώντας σε ισάριθμες κρίσιμες περιόδους καλλιτεχνικής ανάπτυξης: Τον πρώιμο βυζαντινό πολιτισμό του 4ου ως τον 7ο αιώνα, την άνοδο του Χριστιανισμού στην Αφρική μεταξύ του 8ου και του 16ου αιώνα και την Αιθιοπική και Κοπτική τέχνη από τον 17ο έως τον 20ο αιώνα.

Η έναρξη γίνεται εντυπωσιακά μέσα από ένα μεγάλο μωσαϊκό του 2ου αιώνα από την Τυνησία, πριν από την Βυζαντινή εποχή δηλαδή, αλλά με ευδιάκριτη την επίδραση του ελληνορωμαϊκού κόσμου: Οι άνδρες που απεικονίζονται στη σκηνή μεταφέροντας εδέσματα προφανώς για μια γιορτή μοιάζουν με Έλληνες της εποχής, με το συγκεκριμένο τυνησιακό μωσαϊκό να μνημονεύει έτσι, τις ελληνικές συνδέσεις με τη Βόρεια Αφρική.

Η χριστιανική πίστη

Η ανθρώπινη φιγούρα εξάλλου, κυριαρχεί στην έκθεση. Πλαισιωμένα από κείμενα, γεωμετρικά σχέδια και φυτικά μοτίβα, τα ζωγραφισμένα και γλυπτά πρόσωπα της Αφρικής και του Βυζαντίου εμφανίζονται συμπονετικά και οικεία. Οι ευανάγνωστες εκφράσεις αφοσίωσης αποτυπώνουν τη χριστιανική πίστη. Ενώ οι μυθικές, αλληγορικές και θρησκευτικές φιγούρες σπάνια κοιτούν τον θεατή τους, αντίθετα στρέφουν το βλέμμα τους προς τους ουρανούς ή προς άλλα άτομα. Είναι πρόσωπα που τραβούν την προσοχή ενώ τα ταυτόχρονα τα ίδια προσκαλούν σε εικόνες πέρα από το κάδρο, κοιτάζοντας μέσα από θεϊκές, αόρατες πύλες.

Αλλά και η ρευστότητα της γλώσσας καταδεικνύει τη διασύνδεση των πολιτισμών. Όπως η Επιστολή του 7ου αιώνα προς τους υπεύθυνους της Μονής του Αγίου Παύλου στην Αίγυπτο, που είναι γραμμένη στα κοπτικά –τη δημοτική γλώσσα της περιοχής εκείνη την περίοδο – ενώ στην αρχή του κειμένου, η επίκληση στον Θεό γίνεται στα ελληνικά και τα αραβικά. Ένα μοναδικό αντικείμενο, που υποδεικνύει, ότι είναι το νερό περισσότερο παρά η γη, που ενώνει γεωγραφικά περιοχές και αγαθά και ανθρώπινη δραστηριότητα.

Τα αλφάβητα

Εντυπωσιακή η σειρά αλφαβήτων, που παρατίθενται μέσα από τα πολλά χειρόγραφα της έκθεσης, τα πορτρέτα με λεζάντες, τις επιστολές, τα βιβλία, τα ψηφιδωτά, τα ενεπίγραφα υφάσματα και άλλα αντικείμενα καταγράφοντας το εύρος αυτής της μείξης. Μια ομάδα άλλωστε από σημαντικά αντικείμενα ενσαρκώνουν αυτή τη διαπολιτισμική, ιστορία που αφηγείται η έκθεση.

Ανάμεσά τους το αιγυπτιακό Πολύγλωσσο Ψαλτήρι (12ος-14ος αιώνας), που περιλαμβάνει έξι πυκνές στήλες κειμένου, που διαβάζεται στα αιθιοπικά, τα συριακά, τα κοπτικά, αραβικά, τα αρμενικά και πάλι συριακά. Ένα κείμενο, που δείχνει τη σημασία της συγκριτικής μελέτης και την εξοικείωση των μοναστικών κοινοτήτων με τις πολλές περιφερειακές γλώσσες. Ενώ ταυτόχρονα, το σχέδιο που διακοσμεί τη σελίδα απέναντι από το κείμενο, με παλλόμενους κοπτικούς σταυρούς, μιμείται τις διατεταγμένες πινελιές των γραμμάτων, που ποικίλλουν ως προς τον τόνο, το πλάτος και τις γωνίες.

Ιδιαίτερες συναντήσεις

Απρόσμενη –αλλά όχι για την εποχή προφανώς- και η «συνάντηση» εβραϊκών με μουσουλμανικά. Όπως στα μωσαϊκά και τα υπέρθυρα μιας συναγωγής, όπου τα χαράγματα είναι στα εβραϊκά, δίπλα σε φύλλα από το Κοράνι. Με την ανάγνωση των επιγραφών μάλιστα να υποδηλώνει, ότι είχαν δωρηθεί από άτομα, που συνδέονταν με τη μουσουλμανική αυλή της Αιγύπτου.

Ακόμη μπορεί να παρατηρήσει κανείς ένα κομμάτι από ξόρκι αγάπης, γραμμένο στα κοπτικά και στα ελληνικά, αποδεικνύοντας, ότι η σχετική πρακτική επίκλησης δεν είχε σύνορα και γλώσσες.

Αλλά και ένα εκπληκτικό χρυσελεφάντινο κουτί είναι σκαλισμένο τόσο με την αιγυπτιακή θεά Ίσιδα όσο και με τον έλληνα θεό Διόνυσο.

Στις τελευταίες αίθουσες της έκθεσης, οι αιθιοπικές χριστιανικές εικόνες με τα χαρακτηριστικά ανοιχτά μάτια και τα ενδύματα από παρακμιακά υφάσματα ξεχωρίζουν από τις χριστιανικές ερμηνείες της Νουβίας και της Βόρειας Αφρικής. Ενώ το Δίπτυχο με τον Άγιο Γεώργιο και την Παναγία με το Βρέφος (τέλη 15ου-αρχές 16ου αιώνα) αντανακλά τη διάδοση της λατρείας της Παναγίας στην Αιθιοπία από τον αυτοκράτορα Ζάρα Γιάκομπ.

Η έκθεση στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης θα διαρκέσει ως τις 3 Μαρτίου 2024.

Διαβάστε επίσης:

Τα χρυσά μυστικά ενός θησαυροφυλακίου στο φως

Κωστής Γεωργίου: Η αποθέωση του χρώματος και της ανθρώπινης μορφής σε μια έκθεση 

Μια συνοικία – ένα μουσείο. Ο Θεόφιλος, το Θέατρο Σκιών, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στην Πλάκα