Το Αρχιπέλαγος φλέγεται: Έκθεση στην Μύκονο για την Μαντώ Μαυρογένους και την Επανάσταση του ΄21

Στην κεντρική πλατεία της Μυκόνου, εκεί που κάνουν πιάτσα τα ταξί, η προτομή της Μαντώς Μαυρογένους ελάχιστα συγκεντρώνει την προσοχή των επισκεπτών.

Το πολύχρωμο πλήθος, που κατακλύζει το νησί, σχεδόν δεν βλέπει καν την αυστηρή, σχεδόν ιερατική μορφή, που ο γλύπτης λάξευσε στο μάρμαρο πριν πολλά χρόνια, έχοντας στο νου του ένα αρχαιοελληνικό πρότυπο γι’ αυτήν την πραγματική ηρωίδα της Επανάστασης. Την γυναίκα που διακρίθηκε όσο λίγοι στον αγώνα για την ελευθερία και αντίθετα υπέστη την υποτίμηση, την καταδίωξη και τον διασυρμό. Γιατί η Μυκονιάτισσα στην καταγωγή Αδαμαντία Μαγδαληνή (Μαντώ) Μαυρογένους, παρ’ ότι συνέβαλε αποφασιστικά στην εκδίωξη των κατακτητών από την Ελλάδα, προσφέροντας όλη την περιουσία της για το σκοπό αυτό, πέθανε πάμφτωχη και περιφρονημένη.

Όλα αυτά, μέσα στο γενικό πλαίσιο του επαναστατικού πυρετού και του ξεσηκωμού των Κυκλάδων το 1821 γίνονται θέμα της έκθεσης «Το Αρχιπέλαγος φλέγεται», που θα εγκαινιαστεί στις 4 Αυγούστου στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μυκόνου σε διοργάνωση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και με ένα περιεχόμενο, που έχει μεν ως κύρια φιγούρα την Μαντώ Μαυρογένους, επεκτείνεται όμως και στην συμβολή των αρχαιοτήτων στην δημιουργία εθνικής συνείδησης. Μια ευκαιρία, δηλαδή, να παρουσιαστούν, μέσω ενός εύρους αντικειμένων, που προέρχονται από όλα τα Κυκλαδονήσια, πτυχές της προεπαναστατικής κοινωνίας του αρχιπελάγους. Ενός χώρου, που υπήρξε θέατρο κοινωνικών και πολιτικών ζυμώσεων, οι οποίες διαμόρφωσαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για να αναπτυχθούν οι δυνάμεις του Αγώνα.

Ο Ιούλιος Βερν

Ακόμη και ο τίτλος της έκθεσης έχει την αφετηρία του στην εποχή της Επανάστασης μ΄ έναν εντελώς ιδιαίτερο τρόπο, καθώς αποτελεί μετάφραση του μυθιστορήματος του Ιουλίου Βερν «L’archipel en feux». Μια περιπέτεια, που κυκλοφόρησε και στα ελληνικά με τους τίτλους «Το Αιγαίο στις φλόγες» και «Οι Πειραταί του Αιγαίου», δεδομένου ότι διαδραματίζεται στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης με ήρωες Έλληνες και Ελληνίδες και τον αγώνα τους εναντίον των Τούρκων.

Το βιβλίο γράφτηκε το 1884, η δράση του όμως διαδραματίζεται στα 1827, όταν έγινε η ναυμαχία του Ναυαρίνου, η οποία, με την νίκη των τριών Μεγάλων Δυνάμεων, υπήρξε το καταλυτικό γεγονός για την οριστική επίλυση του ελληνικού ζητήματος, ανοίγοντας τον δρόμο της ανεξαρτησίας. Το πολύ σημαντικό είναι ότι σ’ αυτό το βιβλίο, χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η λέξη «Αρχιπέλαγος» για το Αιγαίο Πέλαγος, με τον Ιούλιο Βερν να έχει συλλάβει την ουσιαστική έννοια του όρου.

Πρώτες γαλλικές εκδόσεις του 19ου αιώνα του «L’ archipel en feux» θα βρίσκονται, έτσι, στην έκθεση. Σπονδυλωτός ο χαρακτήρας της, με το ταραχώδες Αιγαίο, πριν και κατά την διάρκεια της Επανάστασης να συνιστά μια διακριτή ενότητα, όπου η εμπορική δραστηριότητα και η ναυσιπλοΐα συμπορεύονται με τη δράση των πειρατών και των κουρσάρων, ώσπου να αναδυθεί στη συνέχεια η ναυτική δύναμη του Αγώνα. Κυρίαρχη μορφή εδώ είναι η Μαντώ Μαυρογένους, που αποτελεί την προσωποποίηση της ανιδιοτελούς προσφοράς στον απελευθερωτικό αγώνα με την διάθεση του συνόλου της μεγάλης οικογενειακής της περιουσίας, αλλά και την προσωπική της συμμετοχή σε πολεμικά επεισόδια.

Ξεχωριστή ενότητα έχει ως επίκεντρο το κορυφαίο έργο του νεοελληνικού διαφωτισμού, την Χάρτα του Ρήγα, ένα αντίτυπο της οποίας, προερχόμενο από το Αρχαιολογικό Μουσείο Άνδρου περιλαμβάνεται στην έκθεση. (Η συντήρησή του ολοκληρώθηκε πριν από λίγο καιρό στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο). Σ’ αυτήν την ενότητα συνδέεται το πνευματικό έργο με τη διαμόρφωση της εθνικής αυτοσυνειδησίας των Ελλήνων και τους αγώνες τους για ελευθερία και ανεξαρτησία. Παράλληλα προβάλλεται η απήχηση των αρχαίων καταλοίπων στους ξένους περιηγητές αλλά και τους ίδιους τους Κυκλαδίτες, αναδεικνύοντας την αρχαιότητα ως ιδεολογικό πυρήνα του φιλελληνικού κινήματος. Εδώ έτσι εκτίθενται αρχαία έργα απεικονίσεις πλοίων από το Αρχαιολογικού Μουσείο του νησιού αλλά και προεπαναστατικά ευρήματα από το κάστρο Μυκόνου.

Η αφοσίωση στον Αγώνα

«Διαπνεομένη από τα ιδανικά της ελευθερίας, δεν ηθέλησε να εξακολουθή να μένη και να απολαμβάνη των αγαθών του πλούτου [… ] εγκατεστάθη εις την Μύκονον, την κοιτίδα της οικογενείας της, δια να ευρίσκεται εις τον αέρα της αγωνιζομένης πατρίδος», έγραφε ο ιστορικός Διονύσιος Κόκκινος για την Μαντώ Μαυρογένους, αποδίδοντας με λίγες λέξεις το χαρακτήρα της ηρωίδας.

Η Μαντώ Μαυρογένους γεννήθηκε το 1796 (ή 1797) στην Τεργέστη, τόσο η πατέρας της όμως, Νικόλαος Μαυρογένης, γόνος φαναριώτικης οικογένειας, όσο και η μητέρα της, Ζαχαράτη Χατζή Μπατή, με καταγωγή από τη Σπάρτη, είχαν γεννηθεί στην Μύκονο. Ζούσαν στην Τεργέστη, ωστόσο, γιατί ο πατέρας της ήταν υπασπιστής του ηγεμόνα της Μολδαβίας, επιπλέον ασχολούνταν με το εμπόριο και έτσι η οικογένεια ήταν ιδιαιτέρως πλούσια.

Όλες οι πληροφορίες, προερχόμενες κυρίως από ξένες πηγές, λένε, ότι η Μαντώ ήταν μία πολύ όμορφη κοπέλα, μορφωμένη και επηρεασμένη, όπως και οι γονείς της από τον Διαφωτισμό, πολύγλωσση αφού γνώριζε καλά, εκτός από τα ελληνικά, γαλλικά, ιταλικά και τουρκικά και προφανώς επαναστάτρια. Η θέση της γυναίκας την εποχή εκείνη μπορεί να ήταν στο σπίτι, με σύζυγο ή χωρίς, για την ίδια όμως, το μοντέλο αυτό δεν αποτελούσε σκοπό της ζωής της. Κάτι τολμηρό, ίσως και επικίνδυνο, με συνέπειες, που δεν μπορούσε να υπολογίσει. Όπως και ότι η αφοσίωσή της στον Αγώνα, όχι απλώς δεν θα αναγνωριζόταν αλλά θα στρεφόταν εναντίον της.

Σύμφωνα με κάποιες πηγές, ενώ ήταν ακόμη στην Τεργέστη, μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία, ενώ μετά τον θάνατο του πατέρα της, το 1818, έφθασε στην Ελλάδα για να μείνει κοντά στον Θείο της, τον Παπα-Μαύρο στην Τήνο. Και, με το ξέσπασμα της Επανάστασης, αφού έζησε τον αποκεφαλισμό του θείου της, Στεφάνου Μαυρογένη, που ήταν Μέγας Λογοθέτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου, από τους Τούρκους στις 13 Απριλίου του 1821, εκείνη αποφάσισε να εξοπλίσει με δικά της χρήματα τα καράβια που καταδίωκαν τους πειρατές που λυμαίνονταν τα νησιά των Κυκλάδων.

Αμέσως μετά, υπερασπίστηκε τη Μύκονο από τις επιθέσεις των Οθωμανών, εξόπλισε κατ’ επανάληψη άνδρες που εστάλησαν στην Πελοπόννησο για τον Αγώνα, έστειλε δυνάμεις και οικονομική υποστήριξη στη Σάμο που απειλούνταν από τον εχθρό αλλά και σε πολεμικές επιχειρήσεις στην Κάρυστο, χρηματοδότησε την εκστρατεία της Χίου, έδινε χρήματα για την ανακούφιση των στρατιωτών και των οικογενειών τους, περιέθαλψε ανθρώπους που είχαν επιβιώσει από την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου και άλλα πολλά.

Άδοξο τέλος

Το 1823 ήταν ήδη γνωστή στην Ευρώπη και την ίδια χρονιά γνώρισε τον Δημήτριο Υψηλάντη στο Ναύπλιο, όπου θέλησε να ζήσει για να βρίσκεται στην καρδιά των γεγονότων. Η γνωριμία τους εξελίχθηκε σε φλογερό έρωτα, που κατέληξε άδοξα και άδικα για την ίδια, καθώς ο αρραβώνας τους διαλύθηκε, εξ αιτίας των ραδιουργιών του Κωλέττη, γιατί όπως αναφέρουν οι πηγές δεν ήθελε την ένωση των δύο ισχυρών οικογενειών. Αλλά και πέρα απ’ αυτό, η σχέση τους θεωρούνταν ένα σκάνδαλο για την εποχή.

Οι άνθρωποι γρήγορα ξέχασαν την προσφορά της και κοντά στον Υψηλάντη, που αθέτησε τον λόγο του αρραβώνα που είχε δώσει, υπήρξαν κι άλλοι που την καταδίκαζαν λόγω και έργω. Παρ’ όλα αυτά ο Ιωάννης Καποδίστριας της είχε απονείμει το μοναδικό για γυναίκα αξίωμα της Αντιστρατήγου επί τιμή. Ενώ το 1824 ο Παπαφλέσσας έγραφε για τους αγώνες της «Το υπουργείον έχει πληροφορίας, η Κόρη αύτη απ’ αρχής του Ιερού Αγώνος έδειξε πάντοτε μέγαν ζήλον και προθυμίαν υπέρ της ελευθερίας της Πατρίδος […] Εις τοσούτον δε και τοιούτον βαθμόν έφθασεν ο υπέρ Πατρίδος ενθουσιασμός της, ώστε κατεδαπάνησεν όλην της την περιουσίαν προς όφελος της Πατρίδος…».

Τίποτε όμως δεν ήταν ικανό για να την σώσει από την ανέχεια στην οποία περιέπεσε, έχοντας δώσει όλη την περιουσία της για τον Αγώνα, ακόμη και τα κοσμήματά της και ό,τι άλλο είχε στην κατοχή της. Πέθανε μόνη και πάμπτωχη από τυφοειδή πυρετό στην Πάρο τον Ιούλιο του 1840 χωρίς οι προσπάθειές της για κάποια οικονομική ενίσχυση να έχουν εισακουσθεί από το παλάτι του Όθωνα, όπου μάταια έστελνε επιστολές. Αντίθετα μερικά χρόνια νωρίτερα, στη διάρκεια του Αγώνα μεγάλη εντύπωση είχαν κάνει στην Ευρώπη οι εκκλήσεις της προς τις
φιλελληνίδες του Παρισιού και του Λονδίνου για την στράτευσή τους με το μέρος των Ελλήνων.

Ο τάφος της στην Πάρο έχει χαθεί, το νέο ελληνικό κράτος όμως είχε απεικονίσει την όψη της, βασισμένη στην γνωστή λιθογραφία του Άνταμ Φρίντελ στο κέρμα των 2 δραχμών, που κυκλοφόρησε από το 1988 ως το 2001.

Διαβάστε ακόμη:

Ιστορικά κτήρια του κέντρου της Αθήνας ξαναζούν μέσα από την Μπιενάλε

Το Ερμιτάζ πουλάει Λεονάρντο Ντα Βίντσι και Βαν Γκογκ σε κρυπτονόμισμα

Μουσείο το σπίτι του Ρίτσου στη Μονεμβασία