Θανάσης Μαρτίνος: Ανοίγει το σπίτι του στην Τζιά για έκθεση

Ο μεγάλος εφοπλιστής και ευπατρίδης Θανάσης Μαρτίνος είχε αγοράσει ένα υπέροχο σπίτι στην Τζιά πριν από πολλά χρόνια.

Απροσδόκητος θάνατος μέσα στην οικογένειά του όμως τον απέτρεψε να το κατοικήσει. Είχε αποκτηθεί για το πρόσωπο που έφυγε.

Έτσι, το εντυπωσιακό πέτρινο σπίτι δέσποζε μονάχο του και συνήθως ακατοίκητο (από την οικογένεια) πάνω στον λόφο στην άκρη του αρκωτηριού, απέναντι από το γραφικό και κοσμικό λιμανάκι της Τζιάς, το Βουρκάρι. Πρόκειται για την περιοχή Κόκκα της Τζιάς.

Όμως ο Θανάσης Μαρτίνος δεν φείδεται πράξεων φιλαλληλίας. Έτσι, επειδή πρόκειται για κάλεσμα, έκθεση και διοργάνωση από την ΜΚΟ Keos Culture, που δένει την ιστορία του νησιού με τις περιπέτειες της ελληνικής ναυτιλίας, δέχτηκε.

Η ιστορία εμπορίου γαιάνθρακα στη ναυτιλία

Η έκθεση τιτλοφορείται Κόκκα, η ιστορία του σταθμού ανθράκευσης στην Τζιά και για πρώτη φορά όταν κάθεται κανείς στα πολύβουα μπαρ και εστιατόρια του Βουρκαρίου, βλέπει το εντυπωσιακό κτίσμα φωταγωγημένο και ζωντανό.

Η έκθεση παρουσιάζει για πρώτη φορά υλικό γύρω από την ιστορία του σημαντικού αυτού σταθμού ανθράκευσης που λειτουργούσε στην Κόκκα της Κέας από το 1898 έως το 1958. Η ανάπτυξη του σταθμού αποτελεί σημαντική ψηφίδα στην ιστορία του εμπορίου γαιάνθρακα της ναυτιλίας στον πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Και μάλιστα συνδέεται με την δραστηριότητα της εταιρείας και της οικογένειας Μιχαλινός.

Το σπίτι του διευθυντή

Σε αυτό το σπίτι της οικογένειας Μαρτίνου είχε πρώτα εγκατασταθεί ο διευθυντής της εταιρείας Μιχαλινός. Εκεί έδρευε το γραφείο του αλλά και το ίδιο του το σπίτι.

Τέσσερις ενότητες

Η έκθεση παρουσιάζει έγγραφα, φωτογραφίες, ηχητικά και βίντεο ντοκουμέντα με αφηγήσεις των Τζιωτών που εργάστηκαν στις αποθήκες της Κόκκας. Χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες. Η πρώτη παρουσιάζει το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ιδρύθηκε ο σταθμός ανθράκευσης και αναλύσει τους λόγους επιλογής της Κέας για την ίδρυσή του. Η δεύτερη αποτελείται από το χρονολόγιο της εξέλιξης της επιχείρησης από το 1898 έως τ0 1958 σκιαγραφώντας έτσι τον τρόπο λειτουργίας της.

Η τρίτη ενότητα αποτυπώνει τις κτηριακές εγκαταστάσεις και υποδομές της επιχείρησης ενώ η τέταρτη αφιερώνεται στη ζωή των εργατών παρουσιάζοντας και τις ίδιες τις αφηγήσεις τους. Αναδεικνύεται έτσι η σημασία του σταθμού με την οικονομική και κοινωνική ιστορία του νησιού.

Από το Κάρδιφ στην Τζιά

Και γιατί να ενδιαφέρει η έκθεση αυτή το ευρύτερο κοινό; Διότι η διεθνοποιημένη αυτή οικονομική δραστηριότητα ανθράκευσης ένωνε ανόμοιους κόσμους. Τα ναυτιλιακά δίκτυα στη Μεσόγειο με την ιστορία της εργασία και την τοπική κοινωνία των νησιών.  Τον εργατικό κόσμο στις στοές των ορυχείων του Κάρδιφ στην Αγγλία με τη ζωή των αγροτών της Τζιάς που εργάζονταν στις φορτώσεις και εκφορτώσεις στην Κόκκα. Τον κόσμο των υπαλλήλων στα ναυτιλιακά γραφεία του Λονδίνου και του Ρότερνταμ που έκλειναν τις συμφωνίες αγοροπωλησίας με τον κόσμο των υπαλλήλων στα γραφεία της εταιρείας Μιχαλινός.

Νέα «πόρτα» για τους έλληνες εφοπλιστές

Οι τεράστιες ευκαιρίες που προέκυπταν από την εκμετάλλευση γαιάνθρακα προσέλκυσαν ντόπιους εμπόρους και ιδιοκτήτες ουαλικών ανθρακωρυχείων στη δημιουργία σταθμών σε διάφορα λιμάνια της Μεσογείου για την αποθήκευση και πώληση του καυσίμου στα διερχόμενα πλοία που κατευθύνονταν στον Ελλήσποντο και στο Γιβραλτάρ.

Τέτοιες ανθρακαποθήκες δημιουργήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα στη Μάλτα, στο Λιβόρνο, στην Τεργέστη, στο Οράν, στο Αλγέρι, στη Μασσαλία, στη Ποντοηράκλεια, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αλεξάνδρεια, στη Σμύρνη, στον Πειραιά, στη Σύρο, στο Λαύριο και στη Θεσσαλονίκη.

Οι αποθήκες που λειτούργησαν στο Αιγαίο δημιουργήθηκαν από έλληνες εμπόρους και εφοπλιστές της διασποράς. Κυρίως Χιώτες και Ανδριώτες. Εγκαταστημένοι στο Λονδίνο πλέον, ασχολούνταν ήδη με το εμπόριο του κάρβουνου από τα ουαλικά λιμάνια. Έτσι, οι νέες ευκαιρίες τους βρήκαν ήδη προετοιμασμένους να τις εκμεταλλευτούν.

Η λειτουργία του σταθμού

Η Zea Coaling Company ιδρύθηκε το 1898 από τους Χιώτες εμπόρους στην Κωνσταντινούπολη Μιχαήλ Αγέλαστο και Αριστείδη Σφέτσο.

Η ίδρυσή της προέκυψε πιθανόν ύστερα από συνεννόηση με τον αγγλικό γαιανθρακεμπορικό και ναυτιλιακό οίκο Cory Brothers and Co Ltd που έδρευε στο Κάρδιφ και στο Λονδίνο.

Η επιλογή της Τζιάς

Ο γαιάνθρακας που εισήγαγαν προερχόταν αποκλειστικά από τα ανθρακωρυχεία ιδιοκτησίας τους στην περιοχή Κλάμοργκαν (Clamorgan) της Ουαλίας.

Η προβολή των προτερημάτων του σταθμού της Κέας από τις βρετανικές προξενικές αρχές ενδεχομένως να συνδέεται με το ρόλο που διαδραμάτιζε ο σταθμός στον ανεφοδιασμό του πολεμικού στόλου της Βρετανίας και στον έλεγχο που επεδίωκε να διατηρεί η βρετανική κυβέρνηση στη διακίνηση του καύσιμου στο Αιγαίο.

Όπως αναφέρουν φυλλάδια της εταιρείας από 1902, ο σταθμός δημιουργήθηκε για να καλύψει τις ανάγκες του βρετανικού ναυτικού σε καύσιμα και τρόφιμα. Το 1900, ο βρετανός πρόξενος αναφέρει ότι πλοία της βρετανικής Μεσογειακής Μοίρας ανθρακεύτηκαν στην Τζιά. Σταθμό, που ο ίδιος χαρακτηρίζει από τους καλύτερους της Μεσογείου.

Το 1898, την πρώτη χρονιά λειτουργίας του σταθμού εκφορτώθηκαν 15.000 τόνμοι από τα ανθρακορυχεία των Cory Brothers. Το 1901 από τα 323 πλοία που ανθρακεύτηκαν, τα 132 ήταν βρετανικά.

Η οικογένεια Μιχαλινού

Το 1909 όμως διακόπτεται η λειτουργία του σταθμού.

Το 1910, η Zea Coaling Company περνάει στον Εμμανουήλ Μιχαλινό, εκπρόσωπο και εξάδελφο των αδελφών Μιχαλινού, Ζωρζή και Αλέξανδρου.

Τότε τέθηκε αμέσως σε επαναλειτουργία ο σταθμός. Έτσι ξεκινάει η δεύτερη φάση λειτουργίας του, η μακροβιότερη (ως το 1940) και πιο επιτυχημένη εξού και επικράτησε η ονομασία «γαιανθρακαποθήκες Μιχαλινού».

Ο σταθμός απασχολούσε τότε διακόσιους με τριακόσιους εργάτες (από διάφορες περιοχές του νησιού) και οι απολαβές τους θα πρέπει να υπήρξαν αξιοσημείωτες για τα δεδομένα του νησιού.

Η κίνηση του σταθμού θα πρέπει να υπήρξε σημαντική κρίνοντας από τα κέρδη της εταιρείας, την αλληλογραφία με τις ναυτιλιακές εταιρείες, τα σχόλια των εφημερίδων. Τα συμβόλαια ανθράκευσης που φυλάσσονταν στο γραφείο της Τζιάς, στο ίδιο αυτό κτήριο του Μαρτίνου, μαρτυρούν για τον όγκο των συναλλαγών και τη διεθνή εμβέλεια της επιχείρησης των Μιχαλινών. Το γραφείο τους στο Λονδίνο συναλλασσόταν με οίκους που έδρευαν σε ναυτιλιακά κέντρα στην δυτική και βόρεια Ευρώπη.

Τον Απρίλιο του 1912, τα δύο αδέλφια προχώρησαν στην ίδρυση της Ανώνυμης Ναυτικής και Εμπορικής Εταιρείας Μιχαλινός.

Ο Ζωρζής εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, ο Αλέξανδρος στον Πειραιά. Ασχολούνταν με ευρύ φάσμα εμπορικών και ναυτιλιακών εργασιών.

Ο θάνατος και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος

Οι εδαφικές και οικονομικές αλλαγές που επέφερε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος οδήγησαν σε σημαντικές ανακατατάξεις στην παραγωγή γαιάνθρακα. Ανέδειξαν νέες γαιανθρακοφόρες περιοχές. Εκτοπίστηκαν εν μέρει οι ουαλικές κοιλάδες από τις γερμανικές, τις πολωνικές, τις ρώσικες και τις τουρκικές. Αυτό σήμαινε και πτώση των τιμών για το προϊόν.

Παρά τα υψηλά κέρδη, ο σταθμός διέκοψε τη λειτουργία του από το 1916 ως το 1921. Η εταιρεία διέκοψε τα δρομολόγια πριος τη Μαύρη Θάλασσα και στράφηκε πρις τον Ινδικό και Ατλαντικό Ωκεανό.

Ωστόσο, όχι τόσο ο Πόλεμος όσο ο θάνατος του Αλέξανδρου Μιχαλινού κλυδώνισαν την εταιρεία. Ο Ζωρζής Μιχαλινός δεν επέστρεψε στην Ελλάδα από το Λονδίνο και η εταιρεία πέρασε τελικά σε άλλο παρακλάδι της οικογένειας. Το 1920, γενικός διευθυντής ανέλαβε ο Κωνσταντίνος Μίχαλος, σύζυγος της ανιψιάς των αδελφών Μιχαλινού. Ο Κωνσταντίνος και τα αδέλφια του Ζαννής και Λεωνίδας αγόρασαν το μεγαλύτερο πακέτο μετοχών της εταιρείας.

Με καταγωγή από τη Χίο τα δύο αδέλφια υπήρξαν σημαντικοί έμποροι ξυλείας πριν μεταπηδήσουν στην ναυτιλία στια αρχές του 20ου αιώνα.

Ο Κωνσταντίνος Μίχαλος

Ο σημαντικός εφοπλιστής στα χρόνια του Μεσοπολέμου Κωνσταντίνος Μίχαλος αφοσιώθηκε στην εταιρεία από το 1920 ως το 1950, σχεδόν μέχρι το θάνατό του.

Το εμπόριο γαιάνθρακα από συμπληρωματική πηγή εσόδων, έγινε κυρίαρχο τη δεκαετία του 1930.

Την ίδια περίοδο, οι περισσότερες ναυτιλιακές εταιρείες που ανθρακεύονταν στην Τζιά ανήκαν σε ελληνικές εφοπλιστικές οικογένειες του Ιόνιου και Χιώτικου δικτύου: Οικογένειες Βεργωτή, Πατέρα, Σαλιάρη, Καρρά, Γουλανδρή, μεταξύ άλλων.

Η μετάβαση στο πετρέλαιο

Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος σηματοδοτεί το τέλος της εκμετάλλευσης του κάρβουνου. Αντικαθίσταται από το πετρέλαιο, η χρήση του οποίου γενικεύεται στη βιομηχανία και τις μεταφορές μετά το 1945.

Το 1946, ο Κωνσταντίνος Μίχαλος μετέφερε τις εφοπλιστικές του εργασίες στη Νέα Υόρκη όπου και απεβίωσε το 1951. Η αντικατάσταση του άνθρακα από το πετρέλαιο στις μηχανές καύσης των πλοίων σήμανε το τέλος των ανθρακευτικών σταθμών στα ελληνικά λιμάνια.

Το κλείσιμο των αποθηκών της Κόκκας οδήγησε σε δημογραφική και οικονομική παρακμή καθώς οι εργαζόμενοι στις αποθήκες μετανάστευσαν στην Αττική.

Το αρχείο της Ανώνυμης Ναυτικής και Εμπορικής Εταιρείας Μιχαλινός

Τη δεκαετία του 1980, το αρχείο της Εταιρείας Μιχαλινός βρέθηκε κατεστραμμένο στο ίδιο αυτό κτήριο που ανήκει σήμερα στον Θανάση Μαρτίνο.

Καθώς οι εγκαταστάσεις της εταιρείας στην Κόκκα έμειναν αφύλακτες ως το 1958, το αρχείο είχε υποστεί σημαντικές φθορές, ένα τμήμα του είχε καταστραφεί ολοσχερώς. Ο συλλέκτης της Τζιάς Νίκος Δαλαρέτος φρόντησε για την συντήρηση και την ψηφιοποίησή του.

Η ταξινόμηση και καταλογογράφηση του αρχείου πραγματοποιήθηκε από την καθηγήτρια Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Βάσω Θεοδώρου (από το 2013 ως το 2016).

Το 2020, το αρχείο παραχωρήθηκε στον Δήμο Κέας.

Πληροφορίες

‘Εκθεση:

«Κόκκα, η ιστορία του σταθμού ανθράκευσης στην Κέα»

Επιμέλεια Σωτηρία Αντωνοπούλου. Keos Culture

Επιμέλεια κειμένων Βάσω Θεοδώρου

Χώρος: Βουρκάρι, «Πρώην γραφεία της εταιρείας Μιχαλινός»
Διάρκεια: 4-30 Αυγούστου 2023
Ώρες Λειτουργίας : 19:00-24:00
Είσοδος ελεύθερη

Συνδιοργάνωση
@keosculture @aegeanislands @kea.greece