Τατόι: Τσιφλίκια, βασιλείς και πολιτική σ΄ένα δάσος με ιστορία ενάμιση αιώνα

«Στο σκοτάδι της νύκτας ήταν σαν να είχε ανοίξει τις πύλες της η ίδια η κόλαση. Ανάμεσα στην Πεντέλη με τα μάρμαρά της και τα υψώματα της Πάρνηθας , σε μια έκταση δεκαπέντε περίπου χιλιομέτρων σκαμπανέβαζαν τα κύματα μιας θάλασσας από φωτιά. Οι φλόγες τινάζονταν στον ουρανό σφυρίζοντας καθώς ορμούσαν και πάλι στα γέρικα πεύκα που καίγονταν αμέσως σαν αναμμένοι δαυλοί. Αυτό που ακουγόταν ήταν σαν το δυνατό κτύπημα κυμάτων σε βράχους, κάτι σαν βροντές που ακούγονται από μακριά…»

Αν η περιγραφή ταιριάζει με την πρόσφατη μεγάλη πυρκαγιά, που τον Αύγουστο του 2021 κατέκαψε 30.000 στρέμματα στην Βαρυμπόμπη και στο Τατόι, όπως μας υπενθύμισαν και οι εικόνες της καταστροφής, που έκαναν το γύρο του κόσμου μέσω της τηλεόρασης για την καταγραφή της κηδείας του τέως βασιλιά Κωνσταντίνου, η πραγματικότητα πηγαίνει έναν αιώνα πίσω.

Ήταν στις 23 Ιουλίου του 1916, όταν η φωτιά ξεκίνησε γύρω στις δέκα το πρωί σε μια απόσταση περίπου τεσσάρων χιλιομέτρων από την βασιλική έπαυλη για να κινηθεί στη συνέχεια με τρομακτική ταχύτητα.

Όπως διαβάζουμε «Ό,τι είχε δημιουργήσει ο βασιλεύς Γεώργιος μέσα σε πενήντα χρόνια δουλειάς και ό,τι είχε συντηρήσει και με αγάπη περιποιηθεί ο βασιλεύς Κωνσταντίνος χάθηκε μέσα σε λίγες ώρες. Άφωνοι παρακολουθούσαμε το απερίγραπτο θέαμα ώσπου άλλαξε ο άνεμος κατεύθυνση κι άρχισε να στέλνει πυκνές καπνιές στο πρόσωπό μας…».

Το ανάκτορο της βασίλισσας Όλγας και ο κοιμητηριακός ναός της Αναστάσεως όπου εψάλη χθες το τρισάγιο είχαν σωθεί. Κατά τ΄άλλα το σύννεφο στάχτης είχε καλύψει όντως τον Σαρωνικό, την Αίγινα και τον Πόρο. Η φύση αναγεννάται όμως, κι όπως τότε, έτσι και σήμερα, και με τις νέες δυνατότητες δενδροφύτευσης μπορεί κανείς να ελπίζει ότι θα επανέλθει στο μέλλον.

Τα τσιφλίκια

Δάσος αλλά και καλλιεργήσιμες εκτάσεις, τσιφλίκια που ανήκαν σε Οθωμανούς ήταν η περιοχή με την αρχαία ονομασία Δεκέλεια –του ομώνυμου δήμου–, που δυστυχώς παραμερίστηκε από το όνομα του αλβανοβλάχου φύλαρχου Τατόη, που είχε εκεί τα κοπάδια του.

Πρώτος Έλληνας ιδιοκτήτης του μεγάλου κτήματος Λιόπεσι-Μαχώνια ήταν ο Γεώργιος Λεβέντης, ο οποίος το 1842 το πούλησε στον φαναριώτη Σκαρλάτο Σούτζο, αυλάρχη και υπουργό διαφόρων κυβερνήσεων. Και το 1872 εκείνος το μεταβίβασε στον βασιλιά Γεώργιο Α΄ μαζί με το κτήμα Τατόι, που ανήκε στην γυναίκα του, Ελπίδα, το γένος Καντακουζηνού, αντί 300.000 δραχμών. Αμέσως κτίσθηκε και το πρώτο κτίριο από τον Τσίλλερ σε ρυθμό «ελληνο-ελβετικό»!

Εκεί βέβαια η βασιλική οικογένεια ζούσε τα καλοκαίρια. Και όπως έγραφε η Χριστίνα Ν. Κωστή, το γένος Κριεζή, «Η τράπεζα εστρώνετο επί του μεγάλου εξώστου, όστις είναι επί της προσόψεως των Ανακτόρων και μας παρέθετον κρύα φαγητά, τσάι και μίαν γευστικωτάτην σαλάταν, την οποίαν παρεσκεύαζεν ενώπιόν μας ο ίδιος ο Βασιλεύς. Μετά το δείπνον, όταν ήτο η νέα σελήνη, εμέναμεν επί του εξώστου, και η Βασίλισσα μας έλεγε να μην ομιλώμεν, αλλά να απολαμβάνωμεν εν σιγή την ωραίαν βραδιάν και το φως της σελήνης».

Η μαρτυρία του Ρίζου Ραγκαβή όμως έχει διαφορετικό ενδιαφέρον, γράφοντας στα «Απομνημονεύματά» του για τον Γεώργιο, πως «με περιέφερεν  εις διάφορα μέρη του κτήματος, ιδίως όπου ενήργησεν ανασκαφάς, και μοι έδειξεν ανάγλυφα, επιγραφάς και αγγεία, α ανεύρε και εφύλαττεν εντός ανεμολύλου τινός, ον είχεν μεταβάλει εις προσωρινόν μουσείον».

Η δημιουργία του δάσους

Στο μεταξύ ο Γεώργιος θέλησε να επεκτείνει την ιδιοκτησία του, αγοράζοντας το Μπάφι, που ήταν εθνικό δάσος αντί εξήντα χιλιάδων δραχμών, μόνο που η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου δεν είχε υπολογίσει την αντίδραση της αντιπολίτευσης, διότι μια τέτοια πώληση αντίκειτο στους νόμους του κράτους.

Μετά από σφοδρούς διαξιφισμούς το Μπάφι παραχωρήθηκε τελικά «εις το Στέμμα ως πλήρης και τελεία ιδιοκτησία», όπως αναφερόταν στον σχετικό νόμο τον Φεβρουάριο του 1877. Μια μικρή σχετικά πυρκαγιά εξάλλου, που είχε ξεσπάσει το 1879 στον Άγιο Μερκούριο, είναι η πρώτη που καταγράφεται μετά την αγορά της έκτασης από τον Γεώργιο.

Τότε άρχισε και διαμόρφωση του δάσους από τον μετακληθέντα από την Δανία δασονόμο Λουδοβίκο Μύντερ, που τόσο αυτός όσο και ο διάδοχός του, Ότο Βάισμαν, μεταμόρφωσαν τα παραμελημένα δάση και τις αποψιλωμένες εκτάσεις σε έναν παράδεισο, όπως χαρακτηριζόταν από τα τέλη του 19^ου αιώνα το Τατόι. Δύο κεντρικές λιθόστρωτες οδοί το διέσχιζαν ενώ γρήγορα δημιουργήθηκε ένα πυκνό δίκτυο από αλέες και δασικούς δρομίσκους, που σύντομα θα έφτανε σε συνολικό μήκος τα 400 μίλια.

Επόμενο γεγονός ήταν η ανέγερση ενός κτιρίου κατάλληλου για τη βασιλική οικογένεια, για τα σχέδια του οποίου η βασίλισσα Όλγα είχε επιλέξει την αντιγραφή ενός συγκεκριμένου οικοδομήματος: Μιας νεογοτθικής, αγγλικού τύπου βίλας, που είχε κτισθεί στο πάρκο του Πέτερχοφ στην Αγία Πετρούπολη από έναν άγγλο αρχιτέκτονα του συρμού τον Άνταμ Μένελαους. Για την αντιγραφή μάλιστα εστάλη ο έλληνας αρχιτέκτονας Σάββας Μπούκης στη Ρωσία ενώ η κατασκευή άρχισε το 1884. Το 1889 το σπίτι κατοικήθηκε για πρώτη φορά από τον Γεώργιο, που άφησε το παλαιότερο οίκημα στον διάδοχο Κωνσταντίνο.

Ο θαυμασμός

«Το γραφείον του βασιλέως είναι ευρύ δωμάτιον με μεγάλα και υψηλά παράθυρα δι΄ ών εισέρχονται το φως και η δρόσος… Εισέρχεταί τις εις αυτά, διερχόμενος μακρόν διάδρομον, του οποίου προηγείται αντιθάλαμος, η βιβλιοθήκη, εν τω μέσω έχουσαν τράπεζαν κατάφορτον από πολυτελή βιβλία, εις όλας τα γλώσσας και πολυτελή λευκώματα…» περιέγραφε γάλλος ανταποκριτής της εφημερίδας «Χρόνος» με αναδημοσίευση στο αθηναϊκό «Άστυ» στις 10 Αυγούστου το 1892.

Στην ίδια εφημερίδα μια άλλη περιγραφή τον Οκτώβριο του επόμενου χρόνου λέει μεταξύ άλλων: «Η θύρα της εισόδου φέρει εις διάδρομον, επί των δύο τοίχων του οποίου είναι ανηρτημένα κάτοπτρα πολυτελή με κάρυνα πλαίσια και εις την βάσιν έχοντα ανθοδοχεία εκ του αυτού ξύλου… Αλλ΄εκείνο το οποίον γοητεύει δια την αριστουργηματικήν αυτού διακόσμησιν είνε το γραφείον του Βασιλέως. Τράπεζαι μεγάλαι εξ υπολεύκου ξύλου και εφ΄εκάστης αυτών λευκώματα και βιβλία χρυσόδετα, πολλαί δε εικόνες της βασιλόπαιδος Αλεξάνδρας εντός πλαισίων ποικίλων ειδών και σχημάτων πληρούσι τας τραπέζας…».

Κι όσο για το περιβάλλον, «Δάση πεύκων περιθέουσι τας ράχεις», έγραφε η εφημερίδα «Ακρόπολις», «εν ω η δάφνη μετά της λεύκης συναδελφούνται παρά τα όχθας των χειμάρρων , πλούσιος ελαιών μετά κήπων διακοσμούσι των περί τα Ανάκτορα χώρον εν ω πέραν, παρά τας όχθας, τας αποκρήμνους των φαραγγιών και επί επικλινών επιπέδων και εντός μικρών κοιλάδων, η σταφυλή η παράγουσα τον Δεκελεικόν οίνον εντείνει τους πράσινους πλοκάμους της και μετά κόπου υποβαστάζει τον χρυσίζοντα καρπόν της…».

Οι θάνατοι

Όταν η βασιλεία του Γεωργίου Α΄ περατώθηκε βίαια στις 18 Μαρτίου του 1913, ύστερα από την δολοφονική απόπειρα εναντίον του στη Θεσσαλονίκη, σε καιρούς εξαιρετικά ταραγμένους, το Τατόι έγινε ο τόπος που δέχθηκε τον νεκρό. Η ταφή του έγινε στο Παλαιόκαστρο, όπου ήδη υπήρχε ο ναός της Αναστάσεως, εκεί όπου θα αναπτυσσόταν στη συνέχεια το βασιλικό κοιμητήριο. Θα ακολουθούσε η τρομερή πυρκαγιά του 1916 και το 1923 η εξορία και ο θάνατος του Κωνσταντίνου Α΄, η σορός του οποίου επέστρεψε στην Ελλάδα για να κηδευτεί επίσης στο Τατόι.

Ένας ακόμη θάνατος βασιλιά θα ακολουθούσε σύντομα στο Τατόι, αυτός του Αλέξανδρου, σε ηλικία μόλις 27 ετών, τον Οκτώβριο του 1920. Ο επιστήθιος φίλος και κουμπάρος του Χρήστος Ζαλοκώστας έγραψε σχετικά:

«Όχι μακριά απ΄τη βίλα του αγρονόμου ο Φριτς τον ξεπερνά αγριεμένος και χάνεται μέσα στα πεύκα. Σε λίγο ακούει ο Αλέξανδρος δυνατά γαυγίσματα, κι ύστερα φωνίτσες σαν παιδιού που το στραγγαλίζουν. Τρέχει προς τα εκεί και βλέπει το λυκόσκυλο να κρατά στα δόντια του έναν πίθηκο (ισπανικής ράτσας Magotos) και να τον τινάζη. Πιάνει το κεφάλι του Φριτς και προσπαθεί να ξεκολλήση τη μαϊμού από το στόμα του κι ενώ παιδεύεται να την σώση νιώθει πόνο στη γάμπα του. Ένας άλλος πίθηκος, το αρσενικό ταίρι του πρώτου, δαγκώνει με μανία του πόδι του από πίσω. Τον δαγκώνει και στο χέρι. Από τις πληγές τρέχει άφθονο αίμα…». Η συνέχεια είναι γνωστή.

Πολιτικές αναταράξεις

Στην περίοδο που ακολούθησε πάντως, περί το 1930, ανεγέρθηκε το συγκρότημα κατοικιών και εργαστηρίων, γνωστό ως «μάνδρα», όπως επίσης ο σταθμός χωροφυλακής, στη συνέχεια το διευθυντήριο , το μαυσωλείο, καθώς και τα πέτρινα φυλάκια της φρουράς. Επίσης όμως τα έργα στο ανάκτορο είχαν ως συνέπεια την μεγάλη αλλοίωση της αρχιτεκτονικής του, γι΄αυτό το λόγο άλλωστε η αποκατάστασή του σήμερα θα το επαναφέρει στην αρχική του μορφή.

Ιδιαίτερα σημαντικές ήταν και οι συναντήσεις στο Τατόι κατά την περίοδο της κήρυξης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου με την Ελλάδα να υποχωρεί μπροστά στα επελαύνοντα γερμανικά στρατεύματα. Αμέσως μετά την Κατοχή, στην περίοδο των Δεκεμβριανών οι λεηλασίες στο κτίριο και γενικότερα στο κτήμα ήταν τεράστιες ενώ το καλοκαίρι του ΄45 ξέσπασε και πυρκαγιά, που πιθανολογείται ότι είχε πολιτική χροιά. Από τον επόμενο χρόνο πάντως εντάθηκε η παραγωγή κρασιού και γαλακτοκομικών προϊόντων, κτίσθηκα μάλιστα νέο βουστάσιο και τα προϊόντα άρχισαν να διατίθενται προς πώληση στην Αθήνα.

Από το 1948 εξάλλου η βασιλική οικογένεια εγκαθίσταται μόνιμα στο Τατόι. Όλα πολιτικά γεγονότα επομένως, που αφορούν και την βασιλεία διαδραματίζονται πλέον στο κτίριο των ανακτόρων Εκεί το 1955 ο βασιλιάς Παύλος θα αναθέσει στον Κωνσταντίνο Καραμανλή τον σχηματισμό κυβέρνησης και το 1963 θα τον δεχτεί για τελευταία φορά στο Τατόι, ένα χρόνο πριν πεθάνει, τον Μάρτιο του 1964. Ενώ ένα μήνα πριν, τον Φεβρουάριο του 1964 θα έχει γίνει η ορκωμοσία του  Γεωργίου Παπανδρέου. Η έντονη ανάμιξη του παλατιού τα πολιτικά πράγματα της χώρας στιγματίζει και το Τατόι αφού εδώ  γίνονται οι δραματικές συζητήσεις του Κωνσταντίου με τον Γεώργιο Παπανδρέου στους μήνες προ του πραξικοπήματος…

Τον Φεβρουάριο του 1964 θα πέθαινε και ο βασιλιάς Παύλος στο ανάκτορο του Τατοΐου.  Μερικά χρόνια αργότερα άλλωστε, το 1967 ο Κωνσταντίνος Β΄ θα καταλαμβανόταν κυριολεκτικά στον ύπνο, στο Τατόι από τους συνταγματάρχες της χούντας. Από εδώ θα αναχωρούσε τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου για το αποτυχημένο αντικίνημα που τον οδήγησε τελικώς εκτός Ελλάδος. Και από εδώ επίσης θα έφευγαν τα κοντέινερ με την «οικοσκευή» του το 1991.

Μια νέα αρχή

Ιδιοκτησία του ελληνικού κράτους  από το 1994  -είχε περιέλθει άλλες δύο φορές στο δημόσιο, το 1924 και το 1973 – το Τατόι πρόκειται πλέον να αναδειχθεί και να αξιοποιηθεί ως ένας χώρος που θα συνδυάζει ιστορία και πολιτισμό, άθληση και αναψυχή αλλά και αγροτική οικονομία. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα  αναγέννησης, το οποίο είχε παρουσιάσει ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ήδη από το 2019. Και παρά την πυρκαγιά που μεσολάβησε το υπουργείο Πολιτισμού προχωρεί ταχύτατα στην υλοποίησή του.

Μουσεία, ξενοδοχεία, κήποι, καφέ και εστιατόριο, μονοπάτια για περπάτημα αλλά και ποδηλασία και ιππασία, αθλητικές εγκαταστάσεις ακόμη και spa, ξενώνα πολυτελείας σε ιστορικού χαρακτήρα κτήρια, γαστρονομικό εστιατόριο και χώροι εκδηλώσεων περιλαμβάνονται στο σχέδιο ανάπλασης  του Τατοΐου.

Παράλληλα θα αναπτυχθούν δραστηριότητες της αγροτικής οικονομίας αναβιώνοντας τις αγροτικές και κτηνοτροφικές δράσεις  και προσδίδοντας ειδικό χαρακτήρα στο κτήμα, όπως συνέβαινε σε κάποιο βαθμό και στο παρελθόν  με οινοποιείο, ελαιώνα, αρωματικά φυτά, κλπ.) αλλά και για φιλοξενία αλόγων. «Εθνικό στόχο» έχει χαρακτηρίσει άλλωστε το εγχείρημα η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη.

Είναι η πρώτη φορά που το κτήμα αντιμετωπίζεται ως σύνολο, κάτι που παρέχει τη δυνατότητα για όλον αυτόν το σχεδιασμό. Να σημειωθεί, ότι πρόκειται για 42.000 στρέμματα, που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του εθνικού δρυμού Πάρνηθας, ενώ ο ιστορικός  πυρήνας καλύπτει 15.085 τ.μ. περιλαμβάνοντας 55 κτήρια, από τα οποία τα 27 είναι κηρυγμένα ως διατηρητέα από το ΥΠΠΟ.

Ήδη έχει γίνει η δημοπράτηση του έργου για την αποκατάσταση του Ανακτόρου, συνολικού προϋπολογισμού 14,3 εκατ. ευρώ, που χρηματοδοτεί το Ταμείο Ανάκαμψης με ορίζοντα ολοκλήρωσης το 2025. Ταυτόχρονα βέβαια οι προσπάθειες εντείνονται για την αποκατάσταση του φυσικού πλούτου.

(Πολύτιμες πληροφορίες για το Τατόι περιλαμβάνονται στο βιβλίο «Το Χρονικό του Τατοΐου» (εκδόσεις Καπόν) του ιστορικού Κώστα Μ. Σταματόπουλου)

Διαβάστε επίσης:

Βασιλικό κοιμητήριο Τατοΐου – Από τον Γεώργιο Α΄ στη Φρειδερίκη και τον Κωνσταντίνο

Ο πρίγκιπας, η μαθήτρια και η κακιά πεθερά, μια ιστορία σαν παραμύθι