Σοκολάτα, η τροφή των θεών – Θα γίνει δυσεύρετη πολυτέλεια;

«…Και έτσι ήταν χαρούμενοι με τα εφόδια που προμήθευε το καλό βουνό,  με όλα τα γλυκά πράγματα… πυκνά σε πατάξτε και κακάο… τα πλούσια τρόφιμα  κατέκλυζαν την  ακρόπολη που ονομάστηκε Σπασμένος τόπος, Τόπος πικρού νερού…».

Πρόκειται για ένα απόσπασμα από το Popol Vuh, ιερό βιβλίο των Μάγια, που αφηγείται τη μυθολογία και την ιστορία του λαού K’ishe και όπου δύο πολύτιμα και βέβαια παραπλήσια είδη εμφανίζονται με υπερηφάνεια: Το πατάξτε και το κακάο με τη θεϊκή προέλευση, σύμφωνα με τη θρησκεία των Μάγια και με την σημερινή επίσημη ονομασία να παραπέμπει πάλι σε θεούς: «Theobroma cacao L.», έναν όρο στα ελληνικά, που σημαίνει φυσικά «Τροφή των θεών».

Μια γλυκιά τροφή –και φάρμακο επίσης, όχι μόνον για τους αρχαίους πολιτισμούς αλλά και για την Ευρώπη από τα μέσα του 15^ου αιώνα- η αξία του οποίου εκτινάχθηκε εσχάτως σε ύψη δυσθεώρητα. Συγκεκριμένα, όπως έγραψε το mononews ξεπερνώντας τις 9.000 δολάρια ανά μετρικό τόνο, το κακάο έγινε πιο ακριβό και από τον βιομηχανικό χαλκό. Με τη σοκολάτα να αναδεικνύεται, σε εποχές αφθονίας -αν και όχι για όλους, φυσικά-, σε είδος πραγματικά πολυτελείας.

Και ενώ οι Μάγια έκαναν τις ετήσιες γιορτές τους για να τιμήσουν τον θεό του κακάο, τον Ek Chuah κάθε Απρίλιο, στις μέρες μας οι γιορτές του Πάσχα για τους Καθολικούς -που προηγούνται- και για τους Ορθόδοξους λίγο μετά, πιστεύεται, ότι θα έχουν τις περικοπές όσον αφορά την κατανάλωση αυτής της τροφής θεών, της σοκολάτας. Οι κακές καιρικές συνθήκες και κατά συνέπεια η κακή συγκομιδή, οι ασθένειες που έπληξαν τις καλλιέργειες στην δυτική Αφρική όπου παράγεται το μεγαλύτερο ποσοστό κακάο στον κόσμο είναι οι αιτίες αυτής της δυσάρεστης εξέλιξης, για την οποία πάντως υπήρχε προειδοποίηση από μήνες.

Αλλά ποια ήταν πορεία του κακάο μέσα στο χρόνο;

Η γνώση των αυτόχθονων

Ένα από τα πρώτα έγγραφα, που αναφέρουν το κακάο -ή τη σοκολάτα-  σε μια δυτική γλώσσα είχε γραφτεί από τον Χερνάντο Κορτές προς τον αυτοκράτορα της Ισπανίας σε μια επιστολή του, της 30ης Οκτωβρίου 1520.

Ωστόσο, οι αυτόχθονες πληθυσμοί του Νέου Κόσμου είχαν προηγουμένως διαβιβάσει τη γνώση του κακάο, μέσω προφορικών ιστοριών, καθώς και χειροτεχνημάτων, όπως η λιθοτεχνία και η κεραμική αλλά και με την δημιουργία περίπλοκων, πολύχρωμων εγγράφων (κώδικες) που εξυμνούσαν το προϊόν και τεκμηρίωναν τη χρήση του στην καθημερινή ζωή και την τελετουργία, αιώνες πριν από την άφιξη των Ισπανών.

Στους αιώνες, που ακολούθησαν βέβαια, μετά την αρχική επαφή μεταξύ των Ισπανών και αυτοχθόνων πληθυσμών του Νέου Κόσμου, δημοσιεύτηκαν εκατοντάδες περιγραφικές αναφορές, μονογραφίες και πραγματείες, που περιείχαν πληροφορίες για τις γεωργικές, βοτανικές, οικονομικές, γεωγραφικές, ιστορικές, ιατρικές και διατροφικές πτυχές του κακάο/σοκολάτας. Ένα πλουσιότατο υλικό σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, που χρονολογικά φθάνει ως και τα τέλη του 19^ου αιώνα.

Ώσπου από τον 20ό αιώνα, επιστημονικές διατριβές άρχισαν να εξετάζουν σε βάθος και τις ιατρικές χρήσεις αυτού του μοναδικού τροφίμου. Γιατί η σοκολάτα είναι τροφή αλλά θεωρείται και φάρμακο.

Ρόφημα για λίγους

Οι μαγειρικές και τελετουργικές παρασκευές από τα «φασόλια» (στην πραγματικότητα σπόροι) του κακάο Theobroma μπορούν να εντοπιστούν τόσο ιστορικά όσο και αρχαιολογικά. Το κακάο, εγγενές στην Αμερική, χρησιμοποιήθηκε τόσο στη Μεσοαμερική όσο και στη Νότια Αμερική. Η εξημέρωση, η καλλιέργεια, η πολιτιστική επεξεργασία και η χρήση του κακάο ωστόσο, παραμένει ασαφές σε ποια ακριβώς γεωγραφική θέση αναπτύχθηκαν.

Πριν από την αρχική επαφή Ευρώπης-Μεξικού το 1519, το κακάο παρασκευαζόταν πάντως,  μόνον ως ρόφημα, προοριζόμενο για ενήλικες άντρες, συγκεκριμένα ιερείς, ανώτατους κυβερνητικούς αξιωματούχους, αξιωματικούς του στρατού, διακεκριμένους πολεμιστές ενώ περιστασιακά δινόταν και στα θύματα που θυσιάζονταν για τελετουργικούς σκοπούς.

Αυτή η διαφοροποίηση ηλικίας/φύλου/κατάστασης επιβλήθηκε μάλιστα, επειδή το κακάο είχε θεωρηθεί ως μεθυστικό τρόφιμο και ως εκ τούτου ακατάλληλο για γυναίκες και παιδιά. Ενώ από την άλλη, καθώς ήταν πολύτιμο προοριζόταν για τους ευγενείς.

Οι πρώτοι Ευρωπαίοι που συνάντησαν το κακάο ήταν ο Κολόμβος και το πλήρωμά του το 1502, όταν στο νησί Γκουανάχα της Καραϊβικής κατέλαβαν ένα κανό, που περιείχε μια ποσότητα μυστηριωδών «αμυγδάλων», τα οποία αργότερα αναγνωρίστηκαν ως πηγή νομίσματος στη Μεσοαμερική. Αυτά τα «αμύγδαλα» ήταν κόκκοι κακάο αλλά ο Κολόμβος δεν γνώριζε την παρασκευή τους ως ρόφημα, ούτε τη σημασία τους.

Χρυσός και κακάο

Μετά την άφιξη όμως του Χερνάντο Κορτέζ στην ανατολική ακτή του Μεξικού, κοντά στη σύγχρονη Βερακρούζ, τα γεγονότα εξελίχθηκαν γρήγορα.

«Κατά καιρούς οι άνδρες της φρουράς του Μοντεζούμα, του έφερναν σε φλιτζάνια από καθαρό χρυσό, ένα ποτό φτιαγμένο από το φυτό κακάο, το οποίο έλεγαν, ότι έπινε πριν επισκεφτεί τις γυναίκες του», γράφει ο Ντίας ντελ Καστίγιο το 1560.  Συνεχίζοντας: «Δεν το προσέξαμε ιδιαίτερα τότε, αν και τους είδα να φέρνουν τουλάχιστον πενήντα μεγάλες κανάτες σοκολάτας, όλες αφρισμένες, από τις οποίες θα έπινε λίγη. Μόλις ο μεγάλος Μοντεζούμα δείπνησε, όλοι οι φρουροί και πολλοί άλλοι από τους υπηρέτες του σπιτιού του έφαγαν με τη σειρά τους. Νομίζω ότι πρέπει να τους είχαν φέρει περισσότερα από χίλια πιάτα φαγητού και πάνω από δύο χιλιάδες κανάτες σοκολάτας…».

Ο ίδιος  περιέγραψε επίσης την πώληση κόκκων κακάο στην αγορά του Τλατελόλκο, σήμερα ένα βόρειο προάστιο της Πόλης του Μεξικού: «Φτάνοντας στην αγορά μείναμε έκπληκτοι με τον μεγάλο αριθμό των ανθρώπων και τις ποσότητες των εμπορευμάτων, και με την τάξη και την καλή οργάνωση που επικρατούσαν, γιατί δεν είχαμε ξαναδεί κάτι τέτοιο…. Ας ξεκινήσουμε με τους εμπόρους σε χρυσό, ασήμι και πολύτιμους λίθους, φτερά, μανδύες, κεντητά είδη και σε σκλάβους… υπήρχαν εκείνοι που πουλούσαν χοντροκομμένα υφάσματα και βαμβακερά είδη από στριφτή κλωστή, και υπήρχαν έμποροι σοκολάτας.  Με αυτόν τον τρόπο μπορούσες να δεις κάθε είδους εμπορεύματα που βρίσκονταν οπουδήποτε στη Νέα Ισπανία».

Η διάδοση

Η σοκολάτα, που παρασκευάστηκε ως ρόφημα, εισήχθη στην ισπανική αυλή το 1544 από ευγενείς των Μάγια που την έφεραν από τον Νέο Κόσμο στην Ισπανία. Μέσα σε έναν αιώνα, οι μαγειρικές και ιατρικές χρήσεις της είχαν εξαπλωθεί στη Γαλλία, την Αγγλία και αλλού στη Δυτική Ευρώπη ενώ η μεγάλη ζήτηση οδήγησε τους Γάλλους να δημιουργήσουν φυτείες κακάο στην Καραϊβική, την ίδια στιγμή, που η Ισπανία ανέπτυξε τις δικές της φυτείες στην αποικία των Φιλιππίνων.

Η λέξη «κακάο» όμως, των Μάγια μπήκε στην επιστημονική ονοματολογία αργότερα, το 1753 όταν ο σουηδός φυσιοδίφης Λινέους δημοσίευσε το ταξινομικό του σύστημα και επινόησε το γένος και το είδος «Theobroma cacao», σε συνδυασμό της ελληνικής γλώσσας με εκείνη των Μάγια. Και στη συνέχεια, το κακάο άκμασε στη δεκαετία του 1880, αφού εισήχθη ως εμπορική καλλιέργεια στην αγγλική αποικία Χρυσή Ακτή της Δυτικής Αφρικής.

Αν και η ιστορία της σοκολάτας στη ζαχαροπλαστική  είναι ωστόσο ευρέως γνωστή, οι ιατρικές και σχετιζόμενες με την υγεία χρήσεις του κακάο έχουν αποτελέσει αντικείμενο νεώτερων ερευνών. Παρ’ όλα αυτά, τα έγγραφα της πρώιμης αποικιακής εποχής περιλάμβαναν οδηγίες για την ιατρική χρήση του κακάο. Ο Κώδικας Badianus (1552) αίφνης σημείωνε τη χρήση των ανθέων κακάο για τη θεραπεία της κόπωσης, ενώ ο Κώδικας της Φλωρεντίας (1590) πρόσφερε μια συνταγή με κόκκους κακάο, καλαμπόκι και το βότανο tlacoxochitl (Calliandra anomala) για την ανακούφιση του πυρετού και της αναπνοής και για τη θεραπεία της λιποθυμίας.

Οι ιδιότητες

Μεταγενέστερα χειρόγραφα του 16ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα αποκάλυψαν περί τις εκατό ιατρικές χρήσεις για το κακάο/σοκολάτα. Και ανάμεσά τους τρείς ομάδες: Η θεραπεία αδυνατισμένων ασθενών για αύξηση βάρους. Η διέγερση του νευρικού συστήματος  σε άτομα με απάθεια ή εξαντλημένα και αδύναμα. Και η βελτίωση της πέψης όπου το κακάο/σοκολάτα αντιμετωπίζει τις επιπτώσεις του αδύναμου στομάχου, διεγείρει τα νεφρά και βελτιώνει τη λειτουργία του εντέρου.

Κοντά σε αυτά βέβαια προστέθηκαν και μια σειρά από άλλα προβλήματα που θεωρούνταν  ότι αντιμετωπίζονται με τη σοκολάτα/κακάο και περιλαμβάνουν αναιμία, κακή όρεξη, διανοητική κόπωση, κακή παραγωγή μητρικού γάλακτος, κατανάλωση/φυματίωση, πυρετό, γεύση, πέτρες στα νεφρά, μειωμένη μακροζωία και κακή σεξουαλική απόδοση.

Για παράδειγμα ο Οσέ ντε Ακόστα στην πραγματεία του «Η Φυσική και Ηθική Ιστορία των Ανατολικών και Δυτικών Ινδιών», το 1604 παρείχε ένα σχόλιο για τη χρήση της σοκολάτας, καταλήγοντας: «Οι Ισπανοί, άνδρες και γυναίκες είναι πολύ άπληστοι με αυτή τη σοκολάτα. Λένε ότι φτιάχνουν διαφορετικές παρτίδες από αυτό, μερικές ζεστές, άλλες κρύες και άλλες εύκρατες και βάζουν μέσα μεγάλο μέρος από τσίλι. Και  κάνουν πάστα από αυτό, που λένε ότι είναι καλή για το στομάχι και κατά της καταρροής». (Acosta 1604).

Μέρος της ιστορίας

Ιδού όμως και μία συνταγή από τον 17^ο αιώνα:

«Πάρτε 700 ξηρούς καρπούς κακάο και μισό κιλό λευκή ζάχαρη, δύο ουγγιές κανέλα, δεκατέσσερις κόκκους μεξικάνικης πιπεριάς που ονομάζεται τσίλι ή πιμιέντο, μισή ουγγιά γαρίφαλο, τρία μικρούς λοβούς βανίλιας de Campeche (ή υποκατάστατο με σπόρους γλυκάνισου) , προσθέστε ατσιότε (σημ. καρύκευμα),  μια μικρή ποσότητα, όσο για να του δώσει ένα χρώμα… μερικοί προσθέτουν σε αυτά αμύγδαλα και νερό από άνθη πορτοκαλιάς». (Dufour 1685)    Η σοκολάτα εν τέλει είναι κάτι περισσότερο από ένα ρόφημα ή ένα γλυκό. Είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των συστατικών της. Είναι μέρος της ιστορίας. Γιατί η  σοκολάτα αφηγείται την ιστορία ανθρώπων και γεγονότων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Αν και μπορεί να υπάρχουν 1 εκατομμύριο φυτά παγκοσμίως, από τα σχετικά λίγα εξημερωμένα είδη, ίσως μόνο η σοκολάτα και το κρασί αιχμαλωτίζουν τόσο τη φαντασία των ανθρώπων για αιώνες  ενώ πιστεύεται, ότι και διαθέτουν φαρμακευτικές ιδιότητες  (μεταξύ ορισμένων πολιτισμών και μαγικές). Επομένως, το να δοκιμάζει κανείς σοκολάτα σημαίνει, ότι μοιράζεται μια κοινή σύνδεση μέσω της ιστορίας, που πάει πίσω, πριν από πάνω από 3000 χρόνια και από τα αφρώδη ποτά κακάο που παρασκευάζονταν στην αυλή του βασιλιά Μοντεζούμα ως την εποχή της σύγχρονης σοκολάτας, που απολαμβάνουμε με κάθε τρόπο και για κάθε λόγο.

Διαβάστε επίσης:

Δάδες και μετάλλια των Ολυμπιακών Αγώνων ταξιδεύουν με στιλ Louis Vuitton

Κοσμοσυρροή στο Μουσείο Μπενάκη στις 25 Μαρτίου – Παρουσία της Προέδρου της Δημοκρατίας

Πολύτιμα αρχαία ελληνικά αγγεία σε δημοπρασία – Γερμανός ο συλλέκτης