Ρωσική πρωτοπορία: Οι κοσμικές εικόνες του Ιβάν Κλιούν στη Θεσσαλονίκη

«Με μεγάλη δυσκολία βρήκα αρχικά κάποια έργα του Κλιούν, τα οποία αγόρασα αμέσως. Ήταν πολύ δύσκολο να βρω την άκρη. Πολλά από τα έργα του είχαν εξαφανιστεί…», θυμόταν στα απομνημονεύματά του ο γεννημένος στη Ρωσία, Έλληνας συλλέκτης Γιώργος Κωστάκης (1913-1990).

Ήταν ο άνθρωπος που είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει τα έργα της περίφημης Ρωσικής Πρωτοπορίας, που άνθησε το 1910- 1930 και υπήρξε το πρώτο κίνημα αφηρημένης τέχνης, που θα εξελισσόταν σε κυρίαρχη μορφή της τέχνης του 20ού αιώνα. Και ο ίδιος που, χάρις στην επίμονη αναζήτησή του, θα συνέλεγε, ανάμεσα σε δημιουργίες των Μαλέβιτς, Καντίνσκι, Ποπόβα, Τάτλιν, Ροντσένκο, και μεγάλο αριθμό έργων του Ιβάν Κλιούν, του πρωτοπόρου ζωγράφου, γλύπτη, συγγραφέα και δασκάλου.

Σήμερα, 21 χρόνια μετά την απόκτηση της Συλλογής Κωστάκη από το Ελληνικό Δημόσιο, το MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Θεσσαλονίκης, που κατέχει 383 έργα τέχνης (πίνακες και σχέδια) του Κλιούν, καθώς και μοναδικό αρχειακό υλικό (γράμματα, χειρόγραφα, λιθογραφικές εκτυπώσεις, διδακτικό υλικό κ.λπ.), πραγματοποιεί την πρώτη, διεθνή έκθεση έργων του σε τόσο μεγάλο εύρος.

Με τον τίτλο «Ιβάν Κλιούν. Υπερβατικά τοπία. Ιπτάμενα γλυπτά. Φωτεινές σφαίρες», που περιγράφει τα έργα του Κλιούν, αν προστεθούν σ΄ αυτά και τα σχήματα, οι φόρμες, τα σχέδια, οι μελέτες χρωμάτων με αποκορύφωμα το εκτυφλωτικό κόκκινο φως, αλλά και παραστατικές και ταυτόχρονα συμβολικές μορφές η έκθεση θα εγκαινιαστεί στις 2 Ιουλίου στη Μονή Λαζαριστών. Όπως είναι γνωστό, ο Ιβάν Κλιούν (Ιβάν Βασιλίεβιτς Κλιουνκόφ, 1873 – 1943) είχε περάσει από όλο το φάσμα των κινημάτων και μεθόδων, από τον Νεο-ιμπρεσιονισμό και τον Συμβολισμό ως τον Κυβοφουτουρισμό και την μη-αντικειμενική τέχνη, ενώ ασχολήθηκε επίσης με τη δημιουργία τρισδιάστατων μη-αντικειμενικών κατασκευών ήδη από το 1914.

Υπήρξε, εξάλλου, μέλος της ομάδας Σουπρέμους του Καζιμίρ Μαλέβιτς και τα χρόνια 1915-16 συμμετείχε σε όλες τις μεγάλες εκθέσεις της πρωτοπορίας, όπως και στην έκθεση της ομάδας «Βαλές Καρό», αλλά στην πορεία ανέπτυξε δική του εκδοχή για τον Σουπρεματισμό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 μελέτησε διεξοδικά τα στοιχεία της φόρμας, του φωτός και του χρώματος και δημιούργησε μια δική του καλλιτεχνική μέθοδο προτείνοντας μη-αντικειμενικά έργα, που παρουσιάζουν κυρίως σφαιρικές φόρμες, ακολουθώντας την προσωπική του θεωρία για το φως και την κίνηση στον χώρο. Μετά την σύντομη διδακτική του σταδιοδρομία στα Εργαστήρια ΒΧΟΥΤΕΜΑΣ ακολούθησε μια μακρά προσωπική επιστημονική έρευνα πάνω στις θεωρίες του χρώματος.

Η σφαίρα και το φως

«Ο διασκορπισμός των σουπρεματιστικών μορφών και οι φόρμες των αντικειμένων με οδήγησαν στο δρόμο των σφαιρικών απεικονίσεων: όλα αιωρούνταν και διασκορπίζονταν στην εναέρια σφαίρα, πλημμύριζαν με διαφορετικά, αρμονικά χρώματα: ωστόσο, μερικές φορές υπήρχε μια συγκεκριμένη φόρμα. Αυτό με τη σειρά του οδήγησε στη μετάδοση του φωτός και των σκιών, που απεικονίζονταν, επίσης, είτε με ένα είτε με πολλά χρώματα», αναφέρει ο ίδιος στο αυτοβιογραφικό του κείμενο «Ο Δρόμος μου στην Τέχνη» και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο για «Το Φως ως η Νέα Πραγματικότητα».

Γιατί, όπως υποστηρίζει «Το φως στη φύση υπάρχει ως πραγματικότητα. Μπορεί να είναι μπλε, κόκκινο, πράσινο κ.λπ. ενώ στη φόρμα του μπορεί να είναι κυκλικό, οβάλ, τρίγωνο κ.ο.κ. Αυτές οι φόρμες και τα χρώματα μπορεί να είναι περίπλοκα, να διέρχεται το ένα μέσα στο άλλο ή αμοιβαία να συγχωνεύονται». Το 1922 ο Κλιούν είχε παρουσιάσει έργα του στην Πρώτη Έκθεση Ρωσικής Τέχνης στην Γκαλερί βαν Ντίμεν στο Βερολίνο.

Στο διάστημα που ακολούθησε ως το 1930, σχεδίασε μια σειρά φουτουριστικών εκδόσεων, όμως από το 1934, όταν παγιώνεται στη Σοβιετική Ένωση ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός ως η μοναδική επίσημη καλλιτεχνική κατεύθυνση, ο Κλιούν ανακοινώνει την επιστροφή του στη ρεαλιστική ζωγραφική. Παρ’ όλα αυτά θα δυσκολευτεί να προσαρμοστεί στους νέους επιβεβλημένους, εικαστικούς κανόνες και θα έχει ελάχιστες καλλιτεχνικές αναθέσεις, ώσπου εν τέλει να διαγραφεί και από την Πανρωσική Συνεταιριστική Ένωση Καλλιτεχνών. Να σημειωθεί μάλιστα, ότι μετά το θάνατό του, χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια για να γίνει η πρώτη έκθεση των έργων του, το 1972 στο Ινστιτούτο Ατομικής Ενέργειας Κουρτσάτοφ στη Μόσχα. Τόσο εκείνη η έκθεση εξάλλου, όσο και η δεύτερη, που έγινε το 1999 στην Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ της Μόσχας βασίστηκαν σε έργα της συλλογής Κωστάκη.

Η αδικία

«О Ιβάν Κλιούν είναι ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της πρώτης γενιάς της Ρωσικής Πρωτοπορίας, με ιδιαίτερο προσωπικό ύφος και μεθοδική προσέγγιση των πειραματικών τάσεων και κινημάτων των αρχών του 20ου αιώνα», όπως σημειώνει η Μαρία Τσαντσάνογλου, διευθύντρια MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη και επιμελήτρια έκθεσης. Προσθέτοντας, ότι η ιστορία της τέχνης τον αδίκησε, τοποθετώντας τον κατά κάποιο τρόπο στην σκιά του Μαλέβιτς, πράγμα που αυτή η έκθεση επιδιώκει να αναστρέψει. Γιατί ο Κλιούν, όπως λέει « Ήταν ιδιαίτερα ταλαντούχος ζωγράφος και οι θεωρίες του για την σχέση χρώματος και φωτός επηρέασαν τον Μαλέβιτς και γενικότερα την μη-αντικειμενική τέχνη στα τέλη της δεκαετίας του 1910. Ο ίδιος δημιούργησε τα πρώτα «mobiles» στην ιστορία της τέχνης του 20ου αιώνα και προσέγγισε την γλυπτική ως διεύρυνση της ίδιας της ζωγραφικής σε τρεις διαστάσεις. Έτσι μέσα από το έργο του αλλά και από τα γραπτά του κατανοούμε καλύτερα την σπουδαιότητα της Ρωσικής Πρωτοπορίας στην εξέλιξη των εικαστικών τεχνών».

Αναφορά στη Συλλογή Κωστάκη του MOMus κάνει εξάλλου ο Ανδρέας Τάκης, Πρόεδρος του ΔΣ, σημειώνοντας ότι πρόκειται για τη μεγαλύτερη και πληρέστερη συλλογή της αισθητικής παραγωγής της περίφημης ρωσικής πρωτοπορίας που υπάρχει εκτός Ρωσίας, ένα μοναδικό στην καλλιτεχνική όσο και ιστορική του σημασία σύνολο, που οφείλουμε στην ευαισθησία και τη διορατικότητα του μεγάλου συλλέκτη Γιώργου Κωστάκη.

Κι έχει πράγματι ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς τα πρώτα βήματα για τον εντοπισμό των έργων του Κλιούν, όπως περιγράφονται από τον ίδιο τον Κωστάκη: Η αναζήτηση των έργων «Ο Κλιούν είχε ένα διαμέρισμα στην περιοχή Σοκόλνικι. Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος και κηρύχτηκε εκκένωση, έπρεπε να φύγει από αυτό το διαμέρισμα, που όπως μου έλεγαν, ήταν γεμάτο με τα έργα του καλλιτέχνη. Μια γνωστή του Κλιούν, ηθοποιός, νοίκιασε ένα δωμάτιο στο σπίτι, και αποφάσισε να αγνοήσει την εκκένωση. Ο Κλιούν της ζήτησε να φροντίζει τους πίνακες του. Κάποιοι πίνακες φυλάσσονταν στη βεράντα που ήταν εύκολα προσβάσιμη στα αγόρια από τα γειτονικά σπίτια! Συχνά ανέβηκαν εκεί και έπαιρναν τους πίνακες. Έτσι, πολλά έργα εξαφανίστηκαν. Όμως κι ο ίδιος ο Κλιούν αντιμετώπισε ένα μεγάλο πρόβλημα στο δρόμο του φεύγοντας από τη Μόσχα. Είχε ξεχωρίσει ένα μεγάλο πακέτο, το οποίο είχε βάλει μέσα στο σάκο που είχε πάρει μαζί του στην εκκένωση. Στο πακέτο υπήρχε όλη η αλληλογραφία μεταξύ Κλιούν και Μαλέβιτς και πολλά σχέδια του Μαλέβιτς. Σε μια στάση του τρένου κατέβηκε για να πάρει βραστό νερό κι όταν επέστρεψε του ’χαν κλέψει το σάκο. Πιθανότατα να πίστευαν ότι υπήρχε φαγητό. Κι έτσι αυτό το πολύτιμο υλικό εξαφανίστηκε χωρίς ίχνη… Αργότερα κατάφερα να γνωρίσω τη μια από τις δύο κόρες του Κλιούν. Είχε στην κατοχή της πολύ λίγα έργα του πατέρα της, αλλά μου τα έδωσε και μάλιστα μου έδωσε επιπλέον δωρεάν, αρκετά σχέδια και γκουάς, λέγοντας: «Εγώ δεν τα χρειάζομαι, αλλά μπορεί εσάς να σας φανούν χρήσιμα». Και ταυτόχρονα μου έδωσε και τη διεύθυνση της αδερφής μου, στην οποία πήγα αμέσως. Η συλλογή της αποδείχθηκε πιο πλούσια. Και κατάφερα να αποκτήσω σχεδόν τα πάντα. Αργότερα βρήκα μερικές ακόμη επαφές για τον Κλιούν και αγόρασα κι άλλα έργα του. Έτσι, έχω δημιουργήσει μια μεγάλη συλλογή αυτού του καλλιτέχνη». (Γιώργος Κωστάκης, «Η πρωτοπορία μου. Απομνημονεύματα ενός συλλέκτη» εκδ. Modus- Graffiti, Μόσχα 1993 ).

Να σημειωθεί ότι η έκθεση, που συμπληρώνεται με έργα από τις συλλογές της Ιρίνα Πράβκινα και των Ταμάζ & Ιβέτα Μανασέροφ υλοποιείται, χάρις στην υποστήριξη του Heritage Art Foundation στη Μόσχα, του Συμβουλίου Υποστηρικτών του Μουσείου και του The Malevich Society. Μια συνεργασία, που ήδη αποδίδει εξαιρετικούς καρπούς. Σημαντικές μελέτες του ίδιου του καλλιτέχνη εξάλλου, έχουν επιτρέψει την αποκατάσταση πολλών χαμένων έργων του, κυρίως γλυπτών και τρισδιάστατων κατασκευών από το Εργαστήριο Γλυπτικής του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του ΑΠΘ με επικεφαλής τον καθηγητή γλυπτικής Άρη Κατσιλάκη, που δημιούργησε, στο πλαίσιο της έκθεσης, ανακατασκευές των «Ιπτάμενων Γλυπτών» του Κλιούν με βάση το υλικό της συλλογής και του αρχείου Κωστάκη.

Info:

MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη: Μονή Λαζαριστών, Θεσσαλονίκη
Έκθεση «Ιβάν Κλιούν. «Υπερβατικά τοπία. Ιπτάμενα γλυπτά. Φωτεινές σφαίρες»
Διάρκεια: 2 Ιουλίου 2021 – 19 Σεπτεμβρίου 2021

Διαβάστε ακόμη:

Ένα ντεφιλέ φουστανέλας στο Φεστιβάλ Αθηνών

Στο Χριστό στο Κάστρο: Αποκατάσταση στα εμβληματικά μνημεία του Παπαδιαμάντη στη Σκιάθο

Η «βιογραφία» της Ελλάδας κι ένα βραβείο για τον συγγραφέα της Ρόντρικ Μπίτον

Ακολουθήστε το mononews.gr στο Google News για την πιο ξεχωριστή ενημέρωση