Ποια σχέση μπορεί να έχει ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ελ Γκρέκο) με έναν Βούδα από την Ινδία, μία μάσκα από την Γκάνα, ένα χάλκινο περιστέρι κι ένα… κοχύλι από το Μεξικό; Η ομοιότητα, όμως, δεν ήταν ποτέ αυτό, που επιδίωξε η τέχνη, ειδικά μάλιστα όταν τα τεχνουργήματα των ανθρώπων δημιουργούνται για την επικοινωνία με τους θεούς τους, για την ζωή και την αναζήτηση της θέσης τους στον κόσμο.

Αυτήν την ιστορία της ανθρώπινης αναζήτησης για την σύλληψη της θεότητας στην τέχνη, που μετρά χιλιετίες, αφηγείται η έκθεση του Μουσείου Καλών Τεχνών στο Χιούστον του Τέξας «Ζώντας με τους θεούς – Τέχνη, Πιστεύω και Άνθρωποι» στην οποία ένα εμβληματικό έργο του Ελ Γκρέκο η «Πεντηκοστή» κατέχει σημαντική θέση.

1

Περιστέρι ευχαριστιών, α΄μισό του 13ου αιώνα, από χαλκό με σμάλτα και επιχρύσωση, Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη
Περιστέρι ευχαριστιών, α΄μισό του 13ου αιώνα, από χαλκό με σμάλτα και επιχρύσωση, Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη

Πρόκειται μάλιστα για ένα επετειακό γεγονός, στην εκατονταετηρίδα του μουσείου.

Τον τρόπο με τον οποίο καλλιτέχνες  από διαφορετικούς πολιτισμούς και χρονικές περιόδους έχουν αναπαραστήσει έννοιες, όπως η ζωή, ο θάνατος και η μετά θάνατον ζωή, η πίστη και οι θεοί παρουσιάζει η έκθεση, την οποία επιμελείται ο διάσημος ιστορικός τέχνης και πρώην διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου και της  Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου Νιλ ΜακΓκρέγκορ.

Με 200 έργα από τα τελευταία 4000 χρόνια –αρχαία, ιστορικά αλλά και σύγχρονα αντικείμενα- που προέρχονται ως δάνεια από χώρες όλου του κόσμου, ο στόχος είναι η εξερεύνηση πρωταρχικών ζητημάτων: Του σύμπαντος, του φωτός, του νερού και της φωτιάς, των μυστηρίων της ζωής, του θεϊκού λόγου και της πίστης.

Άγαλμα όρθιου Βούδα από ψαμμίτη, Ινδία (5ος αιώνας)
Άγαλμα όρθιου Βούδα από ψαμμίτη, Ινδία (5ος αιώνας)

Εκτίθενται έτσι, έργα τέχνης και λατρευτικά αντικείμενα, μεταξύ άλλων από το Μουσείο του Πράδο στην Μαδρίτη, την βασιλική κατοικία του Μαχαραγιά της Τζαϊπούρ στην Ινδία, την Εθνική Πινακοθήκη της Ιρλανδίας, το Εθνικό Μουσείο Ανθρωπολογίας της πόλης του Μεξικού και το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης, για να αναφερθούν μερικά.

Η ιδιοφυΐα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

Όπως τόσα άλλα έργα τέχνης που δημιουργήθηκαν στο λυκόφως της Αναγέννησης, ο πίνακας του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου «Πεντηκοστή»  (περίπου 1600) βασίζεται σε μια ιστορία από την Καινή Διαθήκη.

Συγκεκριμένα, απεικονίζει το Άγιο Πνεύμα να κατεβαίνει στην Μαρία και στους αποστόλους με τη μορφή λευκής περιστεράς. Αρχικά φτιαγμένο για την Αγία Τράπεζα στο παρεκκλήσι του ιεροδιδασκαλείου, που ίδρυσε η Μαρία της Αραγονίας στη Μαδρίτη (σήμερα στεγάζει το εθνικό κοινοβούλιο της Ισπανίας) το έργο είναι ασφαλώς, κάτι περισσότερο από μια απλή απεικόνιση θρησκευτικής αφήγησης ή ενός δόγματος.

Γιατί ο Ελ Γκρέκο, μέσω των δημιουργικών του επιλογών δεν δίνει απλώς σχήμα και μορφή στο θεϊκό στοιχείο αλλά και διερευνά την δική του σχέση με αυτό. Όπως για παράδειγμα, όταν αντικαθιστά τον πύρινο άνεμο που περιγράφεται στο κείμενο με το περιστέρι  ή όταν χρησιμοποιεί τον εαυτό του ως πρότυπο για έναν από τους αποστόλους, κοιτάζοντας απευθείας τον θεατή.

Κι αυτό, γιατί όπως έχει υποστηριχθεί,  η μορφή του γενειοφόρου απόστολου (δεύτερος από τα δεξιά), που κοιτά προς τους θεατές απεικονίζει τον ίδιο τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (κατ΄ άλλους είναι προσωπογραφία του φίλου του Αντόνιο ντε Κοβαρούμπιας).

Τα θεμελιώδη ερωτήματα

«Αυτή η έκθεση μιλά για τον τρόπο, που οι άνθρωποι έχουν δημιουργήσει όμορφα αντικείμενα, προκειμένου να διαπραγματευτούν τη θέση τους στον κόσμο, για το πώς χρησιμοποιούμε τα έργα τέχνης για να σκεφτούμε και πώς σχετιζόμαστε με αυτά», όπως σημειώνει στην εισαγωγή ο Νιλ ΜακΓκρέγκορ.

Γυάλινο λυχνάρι από τη Αίγυπτο διακοσμημένο με  πολύτιμα σμάλτα και χρυσό (1319), Μουσείο του Κουβέιτ
Γυάλινο λυχνάρι από τη Αίγυπτο διακοσμημένο με  πολύτιμα σμάλτα και χρυσό (1319), Μουσείο του Κουβέιτ

«Η τοποθέτηση της τέχνης σε αυτό το πλαίσιο επιτρέπει την ανάπτυξη μιας διαφορετικής συζήτησης. Γιατί στα μουσεία, πολλά σπουδαία αντικείμενα μπορεί να χάσουν τον αρχικό τους στόχο, που ήταν πνευματικός. Μια έκθεση όμως, αυτού του είδους μπορεί να επαναφέρει αυτόν τον σκοπό, επιτρέποντας μια νέα και βαθύτερη προσέγγιση σε σπουδαία και οικεία έργα».

Ο ίδιος άλλωστε, είναι βαθύς γνώστης του θέματος, καθώς αποτέλεσε το αντικείμενο της ομώνυμης ραδιοφωνικής εκπομπής του στο  BBC (2017- 2018), την οποία ακολούθησε και ένα βιβλίο που έγινε μπεστ σέλερ.

Όπως είχε γράψει μάλιστα ο Guardian για αυτό το βιβλίο, το οποίο καλύπτει τα πάντα, από τη γαλλική ανεξιθρησκεία μέχρι τη μυθολογία της φυλής Yup’ik της Αλάσκας «δεν είναι ούτε ιστορία της θρησκείας, ούτε επιχείρημα υπέρ της πίστης, ούτε υπεράσπιση οποιασδήποτε θρησκευτικής πεποίθησης.

»Αντίθετα, είναι μια προσπάθεια να οριστεί η φύση της θρησκείας και ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζει τους ανθρώπους και τον τόπο στον οποίο κατοικούν  ενώ παράλληλα δείχνει πόσο θεμελιώδες είναι, να εξηγούμε ποιοι είμαστε και από πού προερχόμαστε».

Πολυκάνδαλο κηροπήγιο για θρησκευτικές τελετές. Ανατολική Γαλικία (Ανατολική Ουκρανία), (1752-1753)
Πολυκάνδαλο κηροπήγιο για θρησκευτικές τελετές. Ανατολική Γαλικία (Ανατολική Ουκρανία), (1752-1753)

Οι πολλές όψεις του θείου

Εκτός από την «Πεντηκοστή» του Ελ Γκρέκο οι επισκέπτες έτσι,  μπορούν να θαυμάσουν ένα ξύλινο άγαλμα από την Ιαπωνία του 13ου αιώνα που απεικονίζει μία βουδιστική θεότητα φύλακα (την aiitoku Myōō), γνωστή και ως βασιλιά της σοφίας και της δύναμης, που εμπνέει δέος, με τους ένθετους κρυστάλλους στη θέση των ματιών του.

Υπάρχει επίσης το  κόκκινο άγαλμα ενός όρθιου Βούδα από ψαμμίτη με προέλευση από την  Ινδία του 5ου αιώνα. Ενώ το πιο εντυπωσιακό ίσως αντικείμενο της έκθεσης είναι ένα κέλυφος από κοχύλι  με σχέδια ανθρώπινων κρανίων από την Βερακρούζ του βόρειου Μεξικού, που χρονολογείται μεταξύ 900 και 1521 μ.Χ., αλλά πιθανότατα είναι φτιαγμένο πριν από την άφιξη του Χριστόφορου Κολόμβου το 1492.

Κέλυφος κοχυλιού με σχέδια ανθρώπινων κρανίων από την Βερακρούζ Μεξικού (900 και 1521 μ.Χ.)
Κέλυφος κοχυλιού με σχέδια ανθρώπινων κρανίων από την Βερακρούζ Μεξικού (900 και 1521 μ.Χ.)

Εκτός από αρχαία τεχνουργήματα εξάλλου, η έκθεση «Ζώντας με τους θεούς» δίνει χώρο και σε ένα σύνολο σύγχρονων έργων ζωγραφικής με θρησκευτική χροιά.

Όπως το έργο ενός αφροαμερικανού καλλιτέχνη, του Τζον Μπίγκερς, ο οποίος αναδείχθηκε κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης του Χάρλεμ και συνδυάζει θρησκευτικούς συμβολισμούς με κριτικές για την οικονομία την κοινωνία και τις φυλετικές διακρίσεις στην ιστορία των ΗΠΑ.

Τζον Μπίγκερς «Το ρεύμα διασχίζει το μονοπάτι» (1961), Μουσείο Καλών Τεχνών, Χιούστον
Τζον Μπίγκερς «Το ρεύμα διασχίζει το μονοπάτι» (1961), Μουσείο Καλών Τεχνών, Χιούστον

Διαβάστε επίσης:

Λίνα Μενδώνη: Έργα πολιτισμού 12 δισ. σε όλη την Ελλάδα

Ο σκύλος των εκατομμυρίων – Ένα διάσημο τετράποδο πορτρέτο σε δημοπρασία

Η πόλη του Κάσσανδρου, τα αρχαία του μετρό και το χρονικό μιας περιπέτειας