Ποιο ήταν το νησί των εκατό πόλεων – Σήμερα τα εγκαίνια στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

«Νησί των εκατό πόλεων» αναφέρει ο Όμηρος την Κρήτη στην Ιλιάδα κι αν δεν ήταν όντως εκατό, η ακτινοβολία τους ήταν τέτοια ώστε να καταγράφονται στα έπη με τον εντυπωσιακό αυτό αριθμό.

Έτσι και ο τίτλος της έκθεσης «Εκατόμπολις», που εγκαινιάζεται σήμερα το απόγευμα από τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου αντικατοπτρίζει την ποικιλομορφία και τη δυναμική των αρχαϊκών πόλεων, που διαμόρφωσαν την πορεία του νησιού στους ιστορικούς χρόνους.

Πρόκειται για μία συναρπαστική περίοδο από τον 7ο ως τον 5ο π.Χ. αιώνα, όταν οι πόλεις που ιδρύθηκαν και αναπτύχθηκαν στην Κρήτη αναδείχθηκαν σε κέντρα πολιτισμού και δύναμης, περίπου 500 χρόνια μετά το τέλος του λαμπερού μινωικού κόσμου.

Παράλληλα μάλιστα, με μια σπουδαία κοινωνική και πολιτική εξέλιξη, που σηματοδοτείται από την ανάπτυξη πρώιμων πολιτειακών δομών και θεσμών, οι οποίοι συνέβαλαν στην διαμόρφωση της αρχαίας ελληνικής πολιτικής ταυτότητας.

Είναι μία πτυχή της πολιτιστικής κληρονομιάς της, άγνωστης εν πολλοίς, καθώς τα πρωτεία στην προβολή κατέχει ο Μινωικός πολιτισμός. Η ιστορία της Κρήτης όμως, όχι μόνον δεν σταμάτησε με την πτώση των μινωικών ανακτόρων αλλά όπως δείχνουν τα πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα, σημαντική υπήρξε η συμβολή των κρητικών πόλεων στο γίγνεσθαι του ελληνικού κόσμου κατά την Αρχαϊκή περίοδο.

Γεγονός, που αποδεικνύουν οι τριακόσιες αρχαιότητες, που επιλέχθηκαν γι΄αυτόν τον σκοπό από την γεγνική διευθύντρια του μουσείου κυρία Στέλλα Χρυσουλάκη αναδεικνύοντας αυτές τις αρχαίες πόλεις, την οικονομική και πολιτική τους ανάπτυξη, τα δημιουργήματα και τις ζωές των ανθρώπων που τις κατοικούσαν.

Πρόκειται έτσι, για ένα εντυπωσιακό άνοιγμα του μουσείου, που καλύπτει το γνωσιακό «κενό» που υπάρχει πέραν της Μινωϊκής εποχής, συνιστώντας μία σημαντική συνεισφορά στην κατανόηση της ιστορίας και του πολιτισμού της Κρήτης στην διαχρονία της.

Το δίκαιο και οι νόμοι

Πολλά από τα εκθέματα παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό ενώ ορισμένα ταξίδεψαν στο Ηράκλειο από άλλα μουσεία της Κρήτης καθώς και από τα μουσεία της Σάμου και των Δελφών.

Ξεχωριστή θέση εξάλλου, κατέχουν ευρήματα από το νεκροταφείο του Φαλήρου, και συγκεκριμένα από την ομαδική ταφή των «Δεσμωτών». Το σύνολο αυτό, προερχόμενο από την Εφορεία Αρχαιοτήτων εντάχθηκε στο μουσειολογικό σκεπτικό της έκθεσης, μέσω του αθηναϊκού αφηγήματος του Κυλωνείου Άγους.

Ένα ιστορικό γεγονός, το οποίο, όπως λέει η κυρία Χρυσουλάκη συνδέει τον σοφό μάντη και νομοθέτη Επιμενίδη από την Κρήτη με τους καθαρμούς της πόλης και αντανακλά τη συμβολή του στην πρώτη γραπτή νομοθεσία της Αθήνας.

Η Κρήτη παρουσιάζεται έτσι, ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο παλαιό άγραφο δίκαιο των γενών και του μύθου και στον νέο γραπτό κώδικα νόμων της πόλης. Μια εξέλιξη, που συνδέεται άρρηκτα με την ανάδυση της πόλης-κράτους ενώ οι κρητικές πόλεις γίνονται πρωτοπόρες στην καταγραφή δικαίου.

Στην Κρήτη άλλωστε, έχει βρεθεί ο μεγαλύτερος αριθμός αρχαϊκών νομικών επιγραφών από κάθε άλλη περιοχή της Ελλάδας (Αξός, Γόρτυνα, Δάταλα, Δρήρος, Ελεύθερνα, Έλτυνα, Κνωσός, Λύττος, Ριζηνία και Φαιστός) με τους νόμους να βρίσκονται σε δημόσια θέα στο άστυ, κυρίως χαραγμένοι στους τοίχους των ναών.

Μόνον στην Γόρτυνα έχουν βρεθεί περί τις 150 επιγραφές νομικού περιεχομένου, μεταξύ των οποίων ο μνημειώδης «Κώδικας» της Γόρτυνας», που ρυθμίζει ζητήματα δημοσίου δικαίου, ιδιοκτησίας, προσωπικής κατάστασης, οικογενειακών σχέσεων, κληρονομικών δικαιωμάτων, συναλλαγών, δικονομικά και άλλα, προβλέποντας αποζημιώσεις για συναφή εγκλήματα.

Πρόκειται για ένα οργανωμένο σύνολο διατάξεων για τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας -πολίτες και μη- ορίζοντας έτσι την πρώιμη ανάπτυξη ενός προηγμένου νομικού πολιτισμού.

Τα γράμματα, τα ανδρεία και οι θεοί

Στην Κρήτη εξάλλου, απαντάται η παλαιότερη ανάμνηση των «ποινικηίων» (φοινικηίων) γραμμάτων στον ελληνικό κόσμο σε μία επιγραφή από την Έλτυνα (σημερινοί Κουνάβοι), ένα εύρημα που υποδεικνύει, ότι η νήσος υπήρξε ένας από τους πρώτους σταθμούς χρήσης και εξέλιξης του φοινικικού αλφαβήτου.

Πολλά κείμενα έτσι, ήδη από τον 7ο π.Χ. αιώνα απηχούν εκτεταμένο αλφαβητισμό των Κρητών.

Οι πολίτες, οι ελεύθεροι χωρίς πολιτικά δικαιώματα και οι δούλοι συνέθεταν όπως σε όλες της ελληνικές πόλεις τις κοινωνίες, με τους πρώτους να αφιερώνουν εντυπωσιακά και πολυτελή όπλα στους θεούς σε μεγάλα ιερά της Κρήτης, όπως το Ιδαίο και το Δικταίο Άντρο.

Ο ανταγωνισμός των αριστοκρατών-πολεμιστών μάλιστα, θυμίζει τις μονομαχίες των ομηρικών ηρώων, κάτι που αλλάζει από τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. όταν οι κοινότητες συγκροτούνται πλέον σε πόλεις και τα αφιερώματα είναι μικρογραφικά ομοιώματα όπλων, προσιτά για όλα τα βαλάντια, ενδεικτικά του ομαδικού πνεύματος της εποχής.

Στο ίδιο ομαδικό πνεύμα λειτουργούσαν και τα ανδρεία, δημόσιοι χώροι όπου οι πολίτες συναθροίζονταν και μοιράζονταν κοινά γεύματα με έξοδα της πόλης, συζητούσαν δημόσια θέματα, αφηγούνταν τα κατορθώματά τους και πρόσφεραν θυσίες.

Το Ολυμπιακό Πάνθεον είχε επικρατήσει στην επίσημη θρησκεία από την 1η π.Χ. χιλιετία, όπως και στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο, παρ΄όλα ατα οι παραδοσιακές τελετουργίες και οι προελληνικές δοξασίες και πρακτικές διατηρούνταν.

Στο ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης στη Σύμη Βιάννου αίφνης, ο θεός εμφανίζεται ως αγένειος έφηβος, που από το σώμα του φύονται κλαδιά, απηχώντας την υπόσταση του θεού της βλάστησης.

Από το υστερομινωικό παρελθόν διατηρείται και η κυριαρχία της γυναικείας θεότητας, αρχικά όρθιας με υψωμένα χέρια και αργότερα ένθρονης, παράλληλα συνεχίζεται και η σπηλαιολατρεία και δύο διάσημα σπήλαια, το Ιδαίο και το Δικταίο Άντρο διεκδικούν τη γέννηση του Κρηταγενή Δία.

Αριστοκράτες, πολεμιστές, μισθοφόροι

Όλες οι κρητικές πόλεις πάντως, παρά τις επιμέρους διαφορές τους είχαν πολίτευμα αριστοκρατικό με τους ευγενείς να μονοπωλούν τα ανώτατα αξιώματα έως και την Ελληνιστική περίοδο.

Όσο για τους πολέμους μεταξύ τους, φυσικά και υπήρχαν, με αίτια κυρίως την ανάγκη καλλιεργήσιμης γης, έτσι οι κρητικές πόλεις συγκρούονταν μεταξύ τους για να διαφυλάξουν και να επεκτείνουν τον ζωτικό τους χώρο.

Οι οπλίτες μάχονταν βαριά οπλισμένοι με κράνος, θώρακα, ζώνη, μίτρα, κνημίδες, δόρυ, ξίφος και το όπλον, που ήταν η χαρακτηριστική κυκλική ασπίδα. Οι Κρήτες μάλιστα ήταν περιζήτητοι μισθοφόροι ως δεινοί τοξότες μέχρι την εποχή του Βυζαντίου.

Θεωρούνταν άλλωστε, δεινοί επιδρομείς αλλά και έμπειροι θαλασσοπόροι ενώ τα αρχαιολογικά δεδομένα επιβεβαιώνουν τη δυναμική παρουσία της Κρήτης στον ελλαδικό χώρο, υποστηρίζοντας τις αφηγήσεις, σύμφωνα με τις οποίες περιώνυμοι Κρήτες εξήγαγαν τις γνώσεις, ικανότητες, δεξιότητες, ακόμα και τα έργα τους σε άλλους τόπους.

Ένας από αυτούς ο Επιμενίδης ο Κρης αναφέρεται στις αρχαίες πηγές ως σοφός και μάντης ενώ του αποδίδονται υπερφυσικές ιδιότητες. Είχε κληθεί στην Αθήνα στις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα, μετά από χρησμό της Πυθίας για να εξαγνίσει την πόλη από το Κυλώνειο ἄγος (μίασμα) εξ αιτίας του οποίου έπεσε λοιμός. Ο Επιμενίδης εξάγνισε πράγματι την Αθήνα με τελετές και θυσίες, αναμόρφωσε τις αθηναϊκές λατρευτικές πρακτικές και τα ταφικά έθιμα και άνοιξε τον δρόμο για το νομοθετικό έργο του Δράκοντα και στη συνέχεια του Σόλωνα.

Μια ιστορία, που πιθανώς απηχεί την επιρροή και ακτινοβολία της Κρήτης ως κοιτίδας πανάρχαιων θρησκευτικών παραδόσεων και γενέτειρας του δικαίου κατά την Αρχαϊκή περίοδο.

Η γυναίκα και οι ξένοι

Η θέση της γυναίκας σ΄αυτήν την ανδροκρατούμενη κοινωνία των πολιτών-πολεμιστών είναι ωστόσο δύσκολα ανιχνεύσιμη.

Οι γυναίκες δεν ήταν πολίτες ώστε να έχουν ίσα δικαιώματα με τους άντρες αλλά προσδιορίζονταν κυρίως μέσω της συγγένειάς τους με αυτούς.

Ωστόσο στις επιτύμβιες στήλες του Πρινιά γυναίκες μέλη της αριστοκρατίας απεικονίζονται κρατώντας στεφάνι ή ρόκα ως σεβάσμιες υφάντρες ενώ η νομοθεσία της Γόρτυνας μαρτυρά, ότι οι γυναίκες είναι πιο «ορατές» και οικονομικά αυτόνομες απ’ ό,τι αλλού, δεδομένου ότι αναλαμβάνουν τη διαχείριση του οίκου και της πατρικής περιουσίας.

Ενδιαφέρον έχει εξάλλου, ότι ο βιασμός ήταν ποινικοποιημένος και οι δράστες πλήρωναν αυστηρά πρόστιμα ενώ σε περίπτωση μοιχείας η μοιχαλίδα δεν τιμωρούνταν σε αντίθεση με το αθηναϊκό δίκαιο.

Στην Κρήτη τέλος, κατοικούσαν πολλοί ξένοι, λόγω της γεωγραφικής της θέσης.

Ήταν ανατολίτες τεχνίτες ή έμποροι, των οποίων η παρουσία μαρτυρείται από ανατολικά και ανατολίζοντα έργα που έχουν έρθει στο φως αλλά και από κάποιες, ιδιαίτερες ταφικές και λατρευτικές πρακτικές. Όπως τα φοινικικά ταφικά σήματα (cippi) που έχουν βρεθεί στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα και στην Κνωσό.

Να προστεθεί, ότι η έκθεση «Εκατόμπολις» συνοδεύεται από κύκλο διαλέξεων, που θα δοθούν στα ελληνικά και τα αγγλικά από επιστήμονες που ανασκάπτουν και μελετούν σημαντικά κέντρα της αρχαϊκής Κρήτης.

Η διάρκειά της έχει ορισθεί ως τον Αύγουστο του 2025.