Περίλαμπρα κτήρια, οχυρώσεις, υποδομές, γυμνάσιο, αγάλματα – Η αρχαία Αθήνα αποκαλύπτεται

Μεγάλη έπαυλη με λουτρά στον Εθνικό Κήπο και μνημειώδες συγκρότημα στην Βασιλίσσης Όλγας, και τα δύο της Ρωμαϊκής εποχής, όταν η Αθήνα είχε επεκταθεί με περίλαμπρα κτήρια. Ένα τμήμα της κλασικής οχύρωσης της πόλης των Αθηνών λίγο πιο κάτω από το Σύνταγμα, στην συμβολή των οδών Νίκης και Ναυάρχου Νικοδήμου. Νέα ευρήματα στην περιοχή λεωφόρου Βουλιαγμένης και Καλλιρόης, που αναθερμαίνουν την συζήτηση για το Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, η θέση του οποίου ακόμη αναζητείται.

Η συναρπαστική ανακάλυψη των δύο αγαλμάτων, που είχαν αποκρυβεί στην σκιά της Ακρόπολης, λίγα μέτρα από το Ηρώδειο. Δύο απρόσμενες ανακαλύψεις, τα «αμπέλια» της πλατείας Κολωνακίου και ένα μυκηναϊκό νεκροταφείο στην Κυψέλη, μία περιοχή αχαρτογράφητη αρχαιολογικά ως σήμερα. Και ακόμη, οικιστικά κατάλοιπα, εργαστηριακές εγκαταστάσεις, υδραυλικές υποδομές, αρχαίοι δρόμοι, νεκροταφεία και μεμονωμένες ταφές. Η αρχαία Αθήνα κάτω από τα πόδια μας. Ένα συγκλονιστικό σύνολο, που αποκαλύπτει η Εφορεία Πόλης των Αθηνών φέρνοντας στο φως την ιστορία χιλιετιών εμπλουτισμένη με νέα δεδομένα.

Είναι ευρήματα που «επικαιροποιούν ή συμπληρώνουν τον τοπογραφικό καμβά της πόλης», όπως είπε η δρ Έλενα Κουντούρη, προϊσταμένη της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και αν. προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών κατά την ομιλία της στο Μουσείο Ακρόπολης για την παρουσίαση του έργου που έχει συντελεστεί στο πλαίσιο εποπτείας της ιδιωτικής οικοδομικής δραστηριότητας και των δημόσιων έργων.

Πάνω από τριάντα είναι άλλωστε, οι σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν και διενεργούνται κατά την τελευταία τριετία και σε ένα μέρος μόνον αυτών επικεντρώθηκε η αρχαιολόγος αναφερόμενη στην «πολυεπίπεδη, δυναμική εργασία, που συντελείται στο πεδίο, στα εργαστήρια, στους χώρους προετοιμασίας και μελέτης, αλλά και στα μετόπισθεν, στα γραφεία του πολύπειρου και πολλαπλώς υποστηρικτικού διοικητικού προσωπικού».

΄Επαυλη με λουτρική εγκατάσταση στον Εθνικό Κήπο

Από τα υπομυκηναϊκά χρόνια χρονολογούνται τα αρχαιολογικά κατάλοιπα στην περιοχή του Εθνικού Κήπου, που βρίσκεται πλησίον της οδικής αρτηρίας προς τους δήμους της Μεσογαίας αλλά και κοντά σε υδάτινους πόρους. Μια έκταση, στην οποία το παρόδιο νεκροταφείο εκείνης της εποχής, που μάλιστα διήρκεσε ως και τους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους, καθώς και κάποια εργαστήρια έδωσαν την θέση τους στην συνέχεια, σε πολυτελή κτήρια, ιδιωτικής και δημόσιας χρήσης.

Ένα από αυτά, τμήμα του ασφαλώς, αν και σε ικανή έκταση 176,64 τ. μ. ήρθε στο φως από τις ανασκαφές στο πλαίσιο των έργων του δήμου Αθηναίων για την αναβάθμιση των υποδομών του Εθνικού Κήπου. Πρόκειται για ένα μεγάλο οικοδόμημα των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων, πιθανώς μια έπαυλη με λουτρική εγκατάσταση ενώ ξεχωριστό εύρημα αποτελεί το θραύσμα μαρμάρινης κεφαλής αγάλματος φυσικού μεγέθους, που εντοπίστηκε στο κτήριο.

«Είναι ένα εύρημα, που ενισχύει τον προβληματισμό σχετικά με την ύπαρξη στο σημείο, φιλοσοφικών σχολών», όπως λέει η κυρία Κουντούρη, καθώς το «νέο» οικοδόμημα «έρχεται να προστεθεί στα ήδη γνωστά μεγάλα και πολυτελή συγκροτήματα, που έχουν ερευνηθεί στο παρελθόν και μοιάζουν συγκεντρωμένα στο βόρειο τμήμα της νέας πόλης, το ένα κοντά στο άλλο».
Μία μεγάλη δεξαμενή εξάλλου, μήκους 23,10 μ. και πλάτους 6,67μ, λαξευμένη στον αθηναϊκό σχιστόλιθο και με τοίχους επενδεδυμένους με υδραυλικό κονίαμα εντοπίσθηκε στον Κήπο πάντα, στην βορειοδυτική γωνία του, κοντά στο κτήριο της Βουλής. Η χρονολόγησή της μάλιστα, στην αδριάνεια περίοδο την συνδέει με το Αδριάνειο υδραγωγείο, η κατασκευή του οποίου ξεκίνησε επί Αδριανού, κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα (124/125 π.Χ.) αλλά ολοκληρώθηκε επί Αντωνίνου Πίου.

Το συγκρότημα της Βασιλίσσης Όλγας

Εν εξελίξει ωστόσο, είναι η ανασκαφή επί της λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας στο πλαίσιο του έργου «Ανάπλαση της Λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας στην Αθήνα». Ένα σημείο στο οποίο έχουν αποκαλυφθεί οικοδομικά κατάλοιπα, που θεωρούνται συνέχεια του μεγάλου συγκροτήματος, το οποίο ερευνήθηκε από τον αρχαιολόγο Στέφανο Κουμανούδη, το 1888-89.

Με περίστυλη αυλή και 60 δωμάτια, το τεράστιο κτήριο είχε κτισθεί στην περίοδο, που ο Αδριανός πραγματοποίησε την επέκταση της πόλης προς τα Ανατολικά ενώ, όπως έδειξε η έρευνα ανακατασκευάστηκε μετά την εισβολή των Ερούλων το 267μ.Χ. Από το οικοδόμημα αυτό σήμερα διατηρείται ορατό, στα ανατολικά του αγάλματος του Βύρωνα, τμήμα ημικυκλικής στοάς με ψηφιδωτό δάπεδο του 5ου αιώνα μ.Χ. Ενώ το δυτικό τμήμα του συγκροτήματος αναπτύσσεται πάνω στις επιχώσεις μιας αμυντικής τάφρου, πλάτους 10μ. και βάθους περίπου 3μ., που είχε διανοιχθεί κατά μήκος του Θεμιστόκλειου τείχους στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ.

Στην ίδια περιοχή εξάλλου, δεκάδες κτιστών πιθόσχημων δεξαμενών για την αποθήκευση δημητριακών και νερού αλλά και πήλινων μεγάλων πίθων για λάδι, κρασί και στερεές τροφές ήρθαν επίσης, στο φως.

Η αναζήτηση του Γυμνασίου του Κυνοσάργους

Στη ενίσχυση της άποψης για τον εντοπισμό του λεγόμενου Γυμνασίου του Κυνοσάργους συνέβαλαν οι στιβαροί τοίχοι, που βρέθηκαν σε ακίνητα της περιοχής του Νέου Κόσμου επί των οδών Λεωφόρου Βουλιαγμένης 16, Περραιβού και Κοκκίνη το ένα, και το δεύτερο επί της οδού Καλλιρόης. Η τοιχοδομία τους μάλιστα είναι πολύ ισχυρή, καθώς περιλαμβάνουν πλήθος μαρμάρινων θραυσμάτων και λατυπών, και αντίθετα ελάχιστα θραύσματα κεράμων καθώς και κροκάλες από τον Ιλισό.

«Μεγάλων διαστάσεων, επιμελημένης κατασκευής και σχεδιασμού και, κατά τα φαινόμενα δημόσιου χαρακτήρα το πρώτο κτίσμα, που μελετήθηκε από τον Ι. Τραυλό, το 1970 ενδεχομένως ταυτίζεται με το Αδριάνειο Γυμνάσιο, γνωστό από τον Παυσανία», όπως λέει η κυρία Κουντούρη. Υπενθυμίζοντας, ότι τα ακίνητα επί των οδών Βουλιαγμένης και Καλλιρόης χωροθετούνται νοτίως του Ιλισού στην περιοχή που είναι γνωστή ως Κυνόσαργες. Σύμφωνα μάλιστα με χωρίο του Στ. Βυζαντίου, το Κυνόσαργες ανήκε στο δήμο της Διομείας, που τοποθετείται στη νοτιοανατολική πλευρά της πόλης, ακριβώς έξω από τα τείχη του άστεως ενώ από άλλες πηγές προκύπτει, ότι το Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, ένα από τα τρία Γυμνάσια της κλασσικής Αθήνας βρισκόταν «μικρὸν ἄπωθεν τῶν πυλῶν».

Οι καθοριστικές ομοιότητες

Σύμφωνα με την σχεδιαστική αναπαράσταση του Τραυλού μάλιστα, την οποία συμπληρώνουν προοδευτικά οι έρευνες της Εφορείας, αυτό το μεγάλο ρωμαϊκό κτήριο έχει εσωτερική περίστυλη αυλή και επιμέρους αίθουσες, με διαστάσεις περίπου 80×60μ., και προσανατολισμό κατά τον άξονα Α-Δ, όπως ακριβώς και το ιερό του Ολυμπίου Διός.
«Οι επιμέρους κατασκευαστικές λεπτομέρειες και ομοιότητες, που παρουσιάζει με τον ναό αυτό, καθώς και με την Βιβλιοθήκη του Αδριανού υποδεικνύουν ενδεχομένως χρονολόγησή του στην αδριάνεια εποχή και επιτρέπουν την ταύτισή του είτε με την αδριάνεια ανακατασκευή του Γυμνασίου του Κυνοσάργους, που ήταν αφιερωμένο στον Ηρακλή και είχε καταστραφεί το 200 π.Χ. από τον Φίλιππο τον Ε΄ είτε με το Γυμνάσιο του Αδριανού, γνωστό από την αναφορά του Παυσανία», επισημαίνει η κυρία Κουντούρη.

Πέραν αυτού, η έλλειψη σπολίων και η διατήρηση μόνο της υποδομής του θα μπορούσε ενδεχομένως να αιτιολογηθεί βάσει της άποψης του Τραυλού, ότι το «Γυμνάσιο» αποδομήθηκε, ώστε τα μέλη του να ενσωματωθούν στο Βαλεριάνειο τείχος, στο πλαίσιο της επιδρομής των Ερούλων. Μόνο, που τα αρχαιολογικά δεδομένα δεν επιβεβαιώνουν την καταστροφή του οικοδομήματος είτε κατά την επιδρομή του 267, είτε από κάποια άλλη αιτία, σημειώνει η ίδια καταλήγοντας, ότι το ερώτημα της διάρκειας χρήσης και της ενδεχόμενης καταστροφής του «Γυμνασίου» προς το παρόν παραμένει ανοιχτό.
Και στα δύο οικόπεδα εξάλλου, ανακαλύφθηκαν τάφοι της Υστεροκλασικής και της Ελληνιστικής εποχής αλλά και της Παλαιοχριστιανικής (5ος -7ος μ.Χ. αιώνας) και έχει ενδιαφέρον, όπως σημειώνει η αρχαιολόγος το γεγονός, ότι αυτό το τελευταίο χρονολογικά νεκροταφείο «σεβάστηκε» τον χώρο του «Γυμνασίου» και αναπτύχθηκε εκτός του περιγράμματός του.

Ένα αναπάντεχο εύρημα

Ως μία «αναμέτρηση με την ιστορία» χαρακτηρίζει όμως, η κυρία Κουντούρη την αναπάντεχη στιγμή εντοπισμού των ολόγλυφων μαρμάρινων αγαλμάτων, που ήρθαν στο φως κατά την διάρκεια εκσκαφικών εργασιών για την εγκατάσταση δικτύου φυσικού αερίου στη συμβολή των οδών Καλλισπέρη και Ερεχθείου κάτω από το Ηρώδειο. «Αν και είναι σχετικά πρώιμος ο σχολιασμός των γλυπτών αυτών ας σημειωθεί, ότι ο συγκινητικά φροντισμένος τρόπος εναπόθεσής τους παραπέμπει σε ευλαβική απόκρυψη, όπως στην περίπτωση των εικονιστικών γλυπτών σε πηγάδι της οικίας C στον Άρειο Πάγο ή σε εσκεμμένη προσπάθεια διάσωσής τους, ενδεχομένως από την επιθετική πρακτική των Χριστιανών κατά την ύστερη αρχαιότητα», λέει η ίδια. Και στην περίπτωση αυτή, όπως επισημαίνει, η ενέργεια αυτή μπορεί κάλλιστα να συνδεθεί με το οριστικό κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών στην Αθήνα και εν προκειμένω με την Οικία του Πρόκλου, με την οποία γειτνιάζει και δεν αποκλείεται να αποτελεί τμήμα της.

Προερχόμενα από δύο συντάγματα τα αγάλματα είχαν σκοπίμως αποκρυβεί μέσα σε κτιστή κατασκευή, ορθογωνίου σχήματος, κατασκευασμένη από οπτόπλινθους και κροκαλοπαγείς λιθοπλίνθους ως ένα είδος κρύπτης ή υπόγειου χώρου. Εκτός από τους κορμούς των γλυπτών και τις πλίνθους στήριξής τους, τα λοιπά μέλη βρέθηκαν όμως, κατακερματισμένα ενώ τα κεφάλια των δύο αγαλμάτων είχαν τοποθετηθεί στη βόρεια στενή πλευρά της κατασκευής. Αλλά το σημαντικό είναι, ότι από το σύνολο των ευρημάτων φαίνεται ότι είναι δυνατή η αποκατάσταση της αρχικής συνθέσεως των συνταγμάτων και έχει ήδη ξεκινήσει η εκπόνηση σχετικής μελέτης από το Τμήμα Συντήρησης της Εφορείας.

Το σύνταγμα των αγαλμάτων

Το πρώτο σύνταγμα περιλαμβάνει ανδρική, γυμνή μορφή, μεγέθους ελαφρώς μεγαλύτερη του φυσικού στον αγαλματικό τύπο του Πυθίου Απόλλωνος, που στηρίζεται σε δελφικό τρίποδα ενώ στην ίδια πλίνθο διασώζεται τμήμα των κάτω άκρων δεύτερης, μικρότερης σε μέγεθος μορφής, που κινείται προς τα εμπρός. Επίσης γυμνή, ανδρική μορφή, μεγαλύτερη του φυσικού περιλαμβάνεται στο δεύτερο σύνταγμα, πιθανότατα ένας Ερμής Κερδώος ή ένας αθλητής, που κρατεί πουγκί-βαλάντιο. Στην ίδια πλίνθο υπάρχει και μία Ερμαϊκή στήλη με μορφή Ερμηρακλέους, το πρόσωπο της οποίας όμως, είναι κατεστραμμένο. Εντός της κατασκευής-κρύπτης τέλος βρέθηκε πληθώρα λυχναριών, που χρονολογούνται στο β΄ μισό του 5ου και στον 6ο αιώνα μ.Χ. καθώς και μία ταφή σκύλου.

«Σε κάθε περίπτωση το εύρημα εγγράφεται σε κοινό αρχαιολογικό ορίζοντα με την Οικία Πρόκλου, καθώς λύχνοι των αρχών του 6ου αιώνα έχουν βρεθεί και σ΄αυτήν χρονολογώντας την παύση λειτουργίας της», όπως επισημαίνει η αρχαιολόγος. Μη παραλείποντας πάντως, να αναφέρει τον σύγχρονο προβληματισμό σχετικά με την αναστολή ή μη της λειτουργίας των εκπαιδευτικών θεσμών και του παγανισμού στην Αθήνα, το έτος 529, όταν ο Ιουστινιανός Α΄ εξέδωσε έδικτο, με το οποίο απαγόρευε τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας και της Νομικής, όπως και με το ζήτημα ταύτισης των επαύλεων της ύστερης αρχαιότητας, ειδικά αυτών στις βόρειες υπώρειες του Αρείου Πάγου με έδρες σχολών.

Επιπλέον, όπως έχει αποσαφηνιστεί η απόκρυψη των γλυπτών στην Οικία C δεν οφείλεται στην πρόνοια των ειδωλολατρών διδασκάλων να φυλάξουν τα πολύτιμα αντικείμενά τους πριν εγκαταλείψουν την ιδιοκτησία τους αλλά απλώς στην εκκαθάριση του χώρου εν΄ όψει εργασιών ανακαίνισης.
«Αναμφίβολα, λοιπόν, η περαιτέρω ανάλυση του ευρήματος της Καλλισπέρη ρίχνει εκ νέου νερό στο μύλο του προβληματισμού, αναφορικά με το τέλος του παγανιστικού κόσμου και της νίκης του χριστιανισμού στην Αθήνα, καθώς και την εν γένει λειτουργία των φιλοσοφικών σχολών» καταλήγει η κυρία Κουντούρη.

Πολυδιάστατο έργο

Δεν είναι μόνον οι αρχαιολογικές έρευνες όμως, που πραγματοποιούνται στο κέντρο της Αθήνας αλλά και πλήθος άλλων εργασιών ευπρεπισμού και ανάδειξης της αισθητικής και διδακτικής αξίας των αρχαιολογικών χώρων, ενισχυτικές της αναγνωσιμότητας και του κοινωνικού τους ρόλου, καθώς και υιοθέτησης των σύγχρονων τεχνολογιών. Ιδιαίτερη έμφαση, όπως επισημαίνει η προϊσταμένη της Εφορείας δίδεται στην αναβάθμιση των κάθε είδους υποδομών εξυπηρέτησης του κοινού και στην βελτίωση της προσβασιμότητας των επισκεπτών, ειδικά προκειμένου για άτομα με κινησιακές ή οπτικές δυσκολίες.
Η ίδια εξάλλου, τονίζει το έργο των συντηρητών, δυναμικό και πολυδιάστατο, καθώς έρχεται να υποστηρίξει ζητήματα συστηματικής συντήρησης κινητών και ιστάμενων μνημείων, σωστικών επεμβάσεων και αποκατάστασης σε περιπτώσεις βανδαλισμού ή φθοράς από καιρικά φαινόμενα, είτε τέλος στον τομέα της έρευνας, στον σχεδιασμό και την υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων.

Διαβάστε επίσης:

Και δεύτερο άγαλμα κάτω από το Ηρώδειο – Νέα ευρήματα

Ποια έργα τέχνης έχει το Προεδρικό Μέγαρο – Η άλλη ελληνική ιστορία