Παναγιώτης Ι. Ηλιόπουλος: Ηθική του Επιχειρείν (αν υπάρχει), η κοινή ευθύνη

Περιεχόμενα

Στο νέο του βιβλίο Η Ηθική του Επιχειρείν ως Εφαρμοσμένη Ηθική (εκδ. Παπαζήση), ο καθηγητής Παναγιώτης Ι. Ηλιόπουλος εισβάλλει σε πρακτικά ζητήματα. Ο κόσμος των επιχειρήσεων (φαινομενικά) δεν ανήκει σε διδάκτορες φιλοσοφίας όπως εκείνος (Πανεπιστήμιο Μαδρίτης, Ιωαννίνων και Μπογκαζίτσι Κωνσταντινούπολης).

Στα κιτάπια του κόουτσινγκ

Εισβάλλει -άθελά του- στο πεδίο ενός καινούργιου και ευρέως διαδεδομένου γνωστικού πεδίου. Προέρχεται από τον πρακτικό χώρο των επιχειρήσεων και σαρώνει την Αμερική. Πρόκειται για δημιουργικό κράμα διαφόρων αντικειμένων.

Αποτελεί παρακλάδι της διεύθυνσης ανθρώπινου δυναμικού αλλά και της ψυχολογίας, της νευροεπιστήμης και της φιλοσοφίας. Οι επαγγελματίες το χαρακτηρίζουν με διάφορες ονομασίες, με πιο συνηθισμένη το κόουτσινγκ. Ή γενικώς wellbeing, ευζωία.

Η βασική λογική του κόουτσινγκ στηρίζεται στο επιχείρημα και μάντρα «οι πιο αποτελεσματικοί υπάλληλοι είναι οι ευτυχισμένοι υπάλληλοι» (παραπέμπει σε άλλο ρητό της αγγλοσαξονικής κουλτούρας, οι ευτυχισμένοι γονείς είναι οι καλύτεροι γονείς). Εξού και πρόκειται για ένα άκρως επικερδές (για τους εκπαιδευμένους του κόουτσινγκ από επαγγελματικές σχολές) και δημοφιλές αντικείμενο.

Ξεκίνησε από το χώρο των επιχειρήσεων (με μαζικές εκπαιδεύσεις των αφεντικών γύρω από το πώς να αναπτύξουν μαλακές δεξιότητες και να τις εφαρμόσουν στην διαχείριση του προσωπικού) και έχει εξαπλωθεί σε όλους τους χώρους. Με ατομικές συνεδρίες γύρω από το πώς κανείς να συμπεριφέρεται στον εαυτό του, στη σχέση του, στα παιδιά του, στην υγεία του -και στο αφεντικό του.

Φυσικά αντλεί σοφία από τη φιλοσοφία, την ψυχολογία (ο κλάδος ), το μάνατζμεντ, τα βιβλία αυτοβοήθειας από διάφορους «διαπιστευμένους» γκουρού. Αντικαθιστούν τους ψυχολόγους ή θεωρούνται αντίπαλον δέος.

Ηθική φιλοσοφία και φαστ φουντ ευτυχία

Ο Παναγιώτης Ηλιόπουλος ουδεμία σχέση έχει με τους επαΐοντες της εύκολης ευτυχίας. Εξάλλου, η φιλοσοφία (εξαιρώντας για λόγους οικονομίας χώρου τον Μαρξ και τα συναφή βιβλία της πολιτικής φιλοσοφίας -βλέπε καθηγητή στο Χάρβαρντ Τζ.Κ. Ρόουλς), έχει φτάσει πρώτη στο μέλημα της ευτυχίας του εργαζομένου από την κλασική εποχή (σε αυτήν θα στηριχτεί και ο συγγραφέας).

Ωστόσο, το βιβλίο Η Ηθική του Επιχειρείν θέτει το πυρηνικό ερώτημα αν οι επιχειρήσεις μπορούν να δράσουν με ανθρώπινο τρόπο και όχι στεγνά ως μηχανές χρήματος. Άρα γειτνιάζει με το πνεύμα που στη σύγχρονη ζωή έχει σφετεριστεί αυτό το υβριδικό γνωστικό αντικείμενο με τον τίτλο-ομπρέλα κόουτσινγκ.

Ο Παναγιώτης Ι. Ηλιόπουλος βέβαια εδραιώνει τα επιχειρήματά του στην κλασική φιλοσοφία. Ακολουθεί λογική ριζωμένη σε καίριες και διορατικές μελέτες της ανθρώπινης πολιτικής συνθήκης. Σε αυτό διαφέρει εντελώς από τα προϊόντα της επιφανειακής (φαστ φουντ) κουλτούρας της ευτυχίας.

Βασική θέση του Παναγιώτη Ι. Ηλιόπουλου ότι το επιχειρείν διαχέεται σε όλες τις εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής και σε «κάθε ανθρώπινη δράση».

«Τόσο σε ζητήματα αυτονομίας σε μια κοινωνία πολιτών και αγοραστών όσο και αυτονομίας σε έναν χώρο ηθικών και κοινωνικών υποκειμένων, η διάσταση είναι κοινωνική: η κατάκτηση ενός επιπέδου ηθικότητας οδηγεί στη διασφάλιση των θεσμών, των εταιρειών, του ίδιου του πράττειν, ως γενικότερη προστασία του επιχειρείν».

Με καταγωγή αριστοτελική

Ο Παναγιώτης Ι. Ηλιόπουλος παρακάμπτει τον τεράστιο όγκο μελετών στο αντικείμενο της εργασιακής ευτυχίας (πολιτική φιλοσοφία, φιλοσοφία του Δικαίου) για να φτάσει στον πρόδρομό τους, τον Αριστοτέλη.

Αντλεί έμπνευση από τις αριστοτελικές αρχές περί αρετής. Με ασφάλεια μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι ο κορυφαίος φιλόσοφος θεωρούσε την αρετή παράγοντα καθοριστικό της ευτυχίας και κράμα εν μέρει διανοητικό, εν μέρει ηθικό.

Καταφέρνει λοιπόν ο συγγραφέας να συνθέσει την εφαρμοσμένη μεθοδολογία ηθικής για τον επιχειρηματικό χώρο. Περιγράφει ανάγλυφα τα πρακτικά της χαρακτηριστικά (εξού και συγγενεύει μακρινά με το κόουτσινγκ ξεφεύγοντας από τον πούρο χώρο της ακαδημαϊκής φιλοσοφίας). Σε περίπτωση που αυτό το σύστημα εφαρμοστεί, η επιχείρηση σημαίνει ότι αναλαμβάνει τις ευθύνες της ως παράγοντας πολιτισμικός μέσα στην κοινωνία. Όχι μόνο ως μονοδιάστατος οικονομικός φορέας.

Η επιχείρηση δεν παράγει μόνο προϊόντα και υπηρεσίες. Μέσα από τους κανόνες και τις ανάγκες που τη διέπουν, κάθε εταιρεία διαχέει (εργασιακή, κοινωνική) κουλτούρα, αξιακό σύστημα, αρχές συμπεριφοράς.

Ευδαιμονία

Όπως πολλές φορές υποστηρίζεται με αγοραίο τρόπο, «το ψάρι από τη κεφαλή φαίνεται». Ο Παναγιώτης Ηλιόπουλος (που έχει γράψει ανάλογες μελέτες όπως «Η Ευδαιμονία ως υπέρβαση του πόνου κατά τον Κικέρωνα»), υποστηρίζει ότι τα στελέχη οφείλουν να διατηρούν σφαιρική οπτική. Να προνοούν για την ευδαιμονία όχι μόνο τον ίδιων αλλά και ων υπαλλήλων.

Οι ενάρετοι υπάλληλοι, διδάσκονται την αρετή μέσα από το παράδειγμα των διοικητικών στελεχών οι οποίοι αναλαμβάνουν την ευθύνη μέντορα με παιδευτικό ρόλο. Η διοίκηση πρώτη με το παράδειγμά της εφαρμόζει το αρετολογικό πρότυπο της επιχείρησης.

Οι αριστοτελικές αρετές «συσχετίζονται με την εξισορρόπηση καταστάσεων και προωθούν την ευτυχία σε όλους τους τομείς της δραστηριότητας του ατόμου».

Και έτσι ευθύβολα βασίζεται στον πυρήνα της αριστοτελικής ηθικής. Υποστηρίζοντας ότι όποιος εφαρμόζει στη ζωή του το μέτρο των ηθικών αρχών (ανά περίσταση, πάντα), τότε μπορεί να καταστήσει τον εαυτό του Ευδαίμονα.

Κοινή Ευθύνη

Όπως η Πόλις προυπάρχει των πολιτών της, έτσι και ο υπάλληλος οφείλει να προσαρμόζεται στον κώδικα και τους σκοπούς της επιχείρησής του. Η ευθύνη δηλαδή για την επιτυχία του εγχειρήματος παραμένει δυαδική. Τόσο για τον επαγγελματία όσο και για τον επιχειρηματία.

«Χωρίς τούτη η έμφαση να παραβιάζει, να καταπατά ή να απορρίπτει τα διαφέροντα και την ευημερία του μέρους. Ο άνθρωπος δεν υπόκειται σε παρακμή εντός της αριστοτελικής πολιτικής, δεν παραμερίζεται. Το ίδιο θα πρέπει να επιτευχθεί και μέσα στην κοινότητα που είναι η επιχείρηση».

Το ζητούμενο, μοιάζει να υποστηρίζει ο καθηγητής, παραμένει η εμπλοκή του υπαλλήλου σε έναν ευρύτερο ομαδικό ή κοινωνικό στόχο. Έτσι ώστε να επενδύει συναίσθημα στην εργασία του και να απομακρύνεται από τη λογική της διεκπεραίωσης.

Η επιχείρηση οφείλει να θεμελιώσει την έννοια της «κοινής ευθύνης» έτσι ώστε το άτομο της επιχείρησης να αισθανθεί τη σημασία της προαίρεσης και της ατομικής ευθύνης. Και κατά συνέπεια, να προωθείται αντί να κωλύεται η εργασιακή ανάπτυξη.

Πεφωτισμένη ηγεσία

Η ηθική φιλοσοφία, λοιπόν, μπορεί να συμβάλλει στη διοικητική επιστήμη και τις επιμέρους τομείς της: Στη λήψη αποφάσεων, στην επίλυση συγκρούσεων, στη διαφήμιση, στην κοινωνική και πολιτική επικοινωνία, μεταξύ άλλων.

Μια επιχείρηση όμως δεν αρκεί να έχει συναίσθηση του αιτήματος να επιλύει τα ηθικά διλείμματά της. Οφείλει να γνωρίζει και τον τρόπο.

Εν συντομία, για μία αληθινά «πεφωτισμένη ηγεσία», ο Παναγιώτης Ι. Ηλιόπουλος προτείνει «τη διαμεσούργηση της αρετής» ως συγκεκριμένης πρακτικής και ηθικής ικανότητας. «Μακριά από αναφορές στα μεσσιανικά χαρίσματα μιας ενικής ανθρώπινης φύσης».

Έτσι, όπως σημειώνουν οι επιμελητές του βιβλίου, «και η ίδια η επιχειρηματική ηθική εντάσσεται, κυριολεκτικά ad valorem, στο συνολικό σώμα μιας ηθικής θεώρησης για τον ανθρώπινο βίο».