Όταν ο Ωρίωνας και ο Σύριος μεσουρανούν – Ο ζωδιακός κύκλος στην τέχνη

Οι άνθρωποι παρατηρούσαν πάντα τον νυχτερινό ουρανό. Όπως αποδεικνύεται από τη ζωγραφική των σπηλαίων οι σεληνιακοί κύκλοι ήταν γνωστοί πριν από 25.000 χρόνια και οι αρχαίοι Αιγύπτιοι βάσιζαν το ημερολόγιό τους στην ανατολή και τη δύση των αστεριών και των αστερισμών. Ενώ οι αρχαίοι ΄Ελληνες χρησιμοποίησαν από νωρίς τα ουράνια φαινόμενα και τον ζωδιακό κύκλο ως μία αξιόπιστη μέθοδο προσανατολισμού, που ήταν πολύτιμη για τα μακρινά ταξίδια τους, συχνά σε άγνωστα μέρη. Ορισμένες  αστρολογικές αναφορές μάλιστα, από τις πρώτες που καταγράφονται, βρίσκονται στο έργο του Ησίοδου «Έργα και Ημέραι», που προσδιορίζει τις μέρες, οι οποίες ήταν ιδανικές για τις αγροτικές δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα ο τρύγος, λέγοντας πως «όταν­ ο Ωρίωνας και ο Σείριος θα μεσουρανήσουν και ο Αρκτούρος θα ανατέλλει την αυγή, τότε, μαζέψτε τα σταφύλια σας και φέρτε τα σπίτι». Ενώ σε άλλο σημείο, όπως συμβουλεύει τον αδελφό του Πέρση «όταν ανατέλλουν οι Πλειάδες, οι κόρες του Άτλαντα, ξεκινήστε τον θερισμό και όταν δύουν, αρχίστε το όργωμα». Και την εποχή εκείνη δεν υπήρχαν πιο πολύτιμες συμβουλές από αυτές.

Η παρατήρηση και η μελέτη του ουρανού, η αστρονομία ήταν παραδεκτή στην πρακτική και μετρήσιμη πλευρά της, στη βαθιά γνώση των ουρανίων φαινομένων, των τροχιών τους, αλλά και όλων των ιδιοτήτων των πλανητών και των αστέρων. Όσο για την αστρολογία επισήμως αξιολογούνταν ως απαράδεκτη και μη εφαρμόσιμη. Τα έργα τέχνης ωστόσο, που ενσωματώνουν αστρολογικές εικόνες υπάρχουν εδώ και πολύ καιρό, για την ακρίβεια όσο και η ίδια η αστρολογία.

Ο ταύρος του Λασκό

Η ζωγραφική στο σπήλαιο Λασκό της Γαλλίας (περίπου 17.000- 15.000 π.Χ.) πιστεύεται ότι ενσωματώνει αρχαίους χάρτες αστεριών, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων αστερισμών του ζωδιακού κύκλου.  Και αν ήταν όντως έτσι, αυτό θα την κατέτασσε μεταξύ των παλαιότερων αστρολογικών εικόνων στον κόσμο, υποδηλώνοντας ότι οι άνθρωποι που ζωγράφισαν στα συγκεκριμένα σπήλαια  γνώριζαν τους αστερισμούς πριν από τους αρχαίους Έλληνες και τους Βαβυλώνιους.

Σε ένα από τα σχέδια, κοντά στην είσοδο του σπηλαίου, για παράδειγμα, απεικονίζεται είναι ένας ταύρος με κάτι που μοιάζει με το αστρικό σύμπλεγμα των Πλειάδων πάνω από τον ώμο του. Άλλα σημεία πάνω και κοντά στον ταύρο μοιάζουν με αστέρια από την περιοχή του ουρανού που σχηματίζει τον αστερισμό του Ταύρου, υποδηλώνοντας ότι η ανθρώπινη σχέση αυτής της ουράνιας περιοχής με το τετράποδο πλάσμα είναι παλαιότερη από ό,τι είχε αρχικά θεωρηθεί.

Οι ζωδιακοί κύκλοι των Αιγυπτίων

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν γνωστοί αστρολόγοι εξάλλου. Ο θάλαμος του βασιλιά μέσα στη Μεγάλη Πυραμίδα της Γκίζας, για παράδειγμα, που ολοκληρώθηκε γύρω στο 2560 π.Χ. είναι ευθυγραμμισμένος με τον αστερισμό του Ωρίωνα. Αιγύπτιοι γραφείς ιερείς είχαν παρατηρήσει και καταγράψει τους ουρανούς από την εποχή των κειμένων των Πυραμίδων (που χρονολογούνται γύρω στο 2300 π.Χ.). Και πιο κάτω στον Νείλο, ο ζωδιακός κύκλος της Δένδερα —ένα ανάγλυφο από ψαμμίτη που χρονολογείται περίπου από τη βασιλεία της Κλεοπάτρας τον 1^ο αιώνα π.Χ.— απεικονίζει τον νυχτερινό ουρανό με τους πέντε πλανήτες που ήταν γνωστοί στους Αιγύπτιους εκείνη την εποχή, 12 ζώδια, 36 δαίμονες και μερικούς αστερισμούς.

 Το κυκλικό ανάγλυφο ήταν ενσωματωμένο στην οροφή ενός παρεκκλησίου αφιερωμένου στον Όσιρι μέσα στο Ναό της Αθώρ (της αρχαίας Αιγύπτιας «Κυρίας του Ουρανού») και συγκαταλέγεται στις καλύτερα διατηρημένες αρχαίες απεικονίσεις των αστεριών. Να σημειωθεί πάντως, ότι αφού «ανακαλύφθηκε» από γάλλους εξερευνητές κατά τη διάρκεια εκστρατείας του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, ένας αρχαιοκάπηλος το έβγαλε από την οροφή και το πήγε στη Γαλλία, όπου το αγόρασε ο βασιλιάς και αργότερα εγκαταστάθηκε στο Λούβρο. Οι διακοσμητικοί ζωδιακοί κύκλοι ήταν συνηθισμένο να εμφανίζεται σε ναούς της Ύστερης Περιόδου της Αιγύπτου, και αυτός ήταν σε μία περιοχή, που θα επισκεπτόταν μόνο ο Φαραώ και οι ανώτεροι ιερείς του.

Η πραγματεία του Αλ-Σούφι

  Το 964 μ.Χ. ο πέρσης αστρονόμος Αλ-Σούφι έγραψε μια πραγματεία για αστέρια και αστερισμούς, ένα σημαντικό ισλαμικό αστρονομικό κείμενο που αναπαρήχθηκε  για αιώνες. Η προσέγγιση του Αλ-Σούφι συνδύασε το έργο του αλεξανδρινού αστρονόμου Πτολεμαίου του 2^ου αιώνα με ένα ουράνιο σύστημα χαρτογράφησης Βεδουίνων. Οι χειροποίητες εικόνες έδειξαν πώς τα ίδια αστέρια,  που εμφανίζονται ως κόκκινες κουκκίδες ερμηνεύτηκαν ως διαφορετικά σχήματα.

 Μερικές εικονογραφήσεις εξάλλου, όπως της Μεγάλης Άρκτου από το παλαιότερο σωζόμενο αντίγραφο του βιβλίου (περίπου 1009) δείχνουν μόνο τους αστερισμούς του Πτολεμαίου. Άλλες εικόνες δείχνουν αλληλοκαλυπτόμενες αναγνώσεις των ίδιων άστρων, όπως μια απεικόνιση της Ανδρομέδας που σκιαγραφεί την ανάγνωση των Πτολεμαίων μαζί με τις εικόνες των Βεδουίνων μιας καμήλας, ενός ψαριού και ενός αλόγου.

Η αστρολογία στο Βυζάντιο                        

 Στο Βυζάντιο η αστρονομία δεν ήταν αυστηρώς διαχωρισμένη από την αστρολογία, έτσι σε κείμενα της εποχής, που παρουσιάζονται ως αστρονομικά, συναντώνται συχνά, μαζί με μετεωρολογικά φαινόμενα και προβλέψεις που στηρίζονται στην κίνηση των πλανητών. Κι αυτό, παρ΄ό,τι από τους πρώτους αιώνες του Βυζαντίου η αστρολογία είχε απορριφθεί από την Εκκλησία ως σχετιζόμενη με τη μαγεία. Αλλά και οι αστρονόμοι επιθυμούν να την διακρίνουν από την επιστήμη τους, όπως  για παράδειγμα ο Μετοχίτης, ο οποίος χαρακτήριζε τους αστρολόγους ως βλάσφημους και διακήρυττε ότι η αστρολογία στρέφεται εναντίον της πίστης και της χριστιανικής ευσέβειας.

Καταδικαστικός ήταν και ο Θεόδωρος Μελιτηνιώτης το ίδιο και ο Νικηφόρος Γρηγοράς, που θεωρούσε τις προβλέψεις των αστρολόγων  ψευδείς και αθεμελίωτες, σε αντίθεση με δικές του προβλέψεις για τις εκλείψεις του ήλιου και της σελήνης, που βασίζονταν αποκλειστικά στην επιστήμη, διότι θεμελιώνονταν  στην αστρονομία του Πτολεμαίου. Σε πολλά εικονογραφημένα κείμενα πάντως υπάρχουν αναπαραστάσεις του ζωδιακού κύκλου, ενδιαφέρον έχει ένα ωροσκόπιο σε πάπυρο της Οξυρρύγχου, καθώς και ένα διάγραμμα του γεωκεντρικού κόσμου με τον Κρόνο και τον Δία.

Οι ΄Ωρες του Μεσαίωνα

Οι Ευρωπαίοι του ύστερου Μεσαίωνα διέθεταν ένα εξατομικευμένο βιβλίο ωρών, δηλαδή μία μινιατούρα βιβλίου προσευχής με κείμενα, που έπρεπε να διαβαστούν σε συγκεκριμένες ώρες. Ανάμεσα στα πιο διάσημα από αυτά, και ένα από τα πιο γνωστά γοτθικά εικονογραφημένα χειρόγραφα, είναι το «Très Riches Heures du Duc de Berry» (Οι πολύ πλούσιες ώρες του δούκα του Μπερί) με τις μινιατούρες φτιαγμένες από τους ολλανδούς Αδελφούς  Λίμπουργκ. Αυτό το βιβλιαράκι περιλαμβάνει ολοσέλιδες εικονογραφήσεις για κάθε μήνα με λεπτομερείς απεικονίσεις αγροτών και αριστοκρατών και τα αστρολογικά σχέδια σε μπλε φόντο.

 Η αστρολογία παρουσιάζεται επίσης σε αυτό το βιβλίο με εικόνες ενός γυμνού άνδρα,  με τα 12 ζώδια να καλύπτουν περιοχές του σώματός του: Κριός στην κορυφή του κεφαλιού, Ταύρος στο λαιμό, Δίδυμοι στους ώμους, και ούτω καθ΄εξής. Αυτός ο τύπος ανατομικών διαγραμμάτων ήταν μια κοινή εικόνα σε βιβλία ωρών και χρονολογείται από την Ελληνιστική εποχή.

Η δημιουργία του ΄Ηλιου και της Σελήνης

Υπήρξε μια εποχή, που η αστρολογία και η Εκκλησία συνυπήρχαν αρμονικά, όπως στο βιβλίο των ωρών των Αδελφών Λίμπουργκ και ξανά σε ένα έργο του  φλαμανδού μπαρόκ ζωγράφου Γιαν Μπρίγκελ του Νεότερου. Ο πίνακάς του ερμηνεύει την τέταρτη ημέρα της δημιουργίας, όπως περιγράφεται στη Γένεση, όταν ο Θεός δημιούργησε τον ήλιο, τη σελήνη και τα αστέρια (συν τα σημάδια που μπορούσαν να διαβαστούν σε αυτά) διαχωρίζοντας έτσι, το φως από το σκοτάδι. Ο Μπρίγκελ συμπεριέλαβε ζωδιακά σύμβολα σε ένα δραματικό τόξο που σαρώνει τον ουρανό όπου κυριαρχεί  ένας αιωρούμενος Θεός, αν και πολύ περισσότερες λεπτομέρειες μπορούν να βρεθούν στην απεικόνιση της γήινης χλωρίδας στο προσκήνιο του καλλιτέχνη. Ακολουθώντας τα βήματα του ζωγράφου πατέρα του, ο Μπρίγκελ ήταν γνωστός για τα πράσινα τοπία του, τα οποία χρησιμοποιούσε συχνά ως φόντο για αλληγορίες, μυθολογικές σκηνές και ζώα.

Όταν είχε ανατεθεί όμως στον αμερικανό καλλιτέχνη Τζον Σίνγκερ Σάρτζεντ να ζωγραφίσει τοιχογραφίες για τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Βοστώνης το 1893, η Εκκλησία και η αστρολογία είχαν πάρει αποστάσεις. Ο Σάρτζεντ επέλεξε να δημιουργήσει έναν φιλόδοξο κύκλο, με τίτλο «Ο θρίαμβος της Θρησκείας»,  που απεικονίζει στιγμές της εβραϊκής και χριστιανικής ιστορίας. Συμπεριέλαβε επίσης μία ομάδα ειδωλολατρικών θεών στη βόρεια οροφή. Μία από αυτούς την αιγυπτιακή θεότητα Νηίθ, που δημιούργησε το σύμπαν και ήταν μητέρα του ήλιου, ο Σάρτζεντ την στόλισε με ένα χρυσό ζωδιακό περιδέραιο. Την περιέγραψε μάλιστα ως «προέλευση των πραγμάτων, Μητέρα των Θεών». Και ανεξάρτητα από το μήνυμα της αρετής του μονοθεϊσμού απέναντι στις σαγηνευτικές αρχαίες θέες, ήταν φανερό ότι στην τοιχογραφία αυτή, οι ειδωλολάτρες  φαινόταν να κερδίζουν.

Τα ζώδια ως φωτοστέφανο

Την εποχή που ο Σάρτζεντ ζωγράφιζε την τοιχογραφία του στη Βοστώνη, οι ζωδιακοί  κύκλοι ήταν επίσης σε τάση πέρα από τον Ατλαντικό. Σε μία από τις πιο δημοφιλείς αφίσες του τσέχου καλλιτέχνη  της Art Nouveau  Άλφονς Μούχα, που αρχικά σχεδιάστηκε ως ημερολόγιο για τον παρισινό τυπογραφικό και εκδοτικό οίκο F. Champenois, τα ζώδια περικυκλώνουν το κεφάλι μιας γυναίκας σαν φωτοστέφανο. Ο Λεόν Ντεσάμπ,  συντάκτης του λογοτεχνικού περιοδικού La Plume, είδε την εικόνα και αγόρασε τα δικαιώματα για να τη χρησιμοποιήσει ως το ημερολόγιο  της έκδοσης για το 1897.  Δημιουργήθηκαν όμως και παραλλαγές της λιθογραφίας, με και χωρίς λογότυπα ή ημερολογιακούς μήνες  ενώ έχουν εντοπιστεί περισσότερα από δέκα.

Στον άγγλο καλλιτέχνη Έρνεστ Πρόκτερ εξάλλου, τα ζώδια έχουν ζωντανέψει ως άνθρωποι και ζώα. Ο Πρόκτερ ζωγράφισε τον ζωδιακό κύκλο το 1925 ως έναν κύκλο που περιβάλλει τον Ήλιο, με την Παρθένο στο κέντρο να κρατά τη ζυγαριά του Ζυγού ενώ απομακρύνεται από τον Λέοντα. Και σύμφωνα με τη σύζυγο του καλλιτέχνη, «ασχολήθηκε πολύ με το θέμα του ζωδιακού κύκλου και είχε επίσης γράψει πολλά ποιήματα γι’ αυτό».

Αστερισμοί σαν φυσαλίδες

 Μια καλοκαιρινή μέρα του 1941, ο καλλιτέχνης Τζόζεφ Κόρνελ επισκέφτηκε το πλανητάριο στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Νέας Υόρκης. «Τα αστρονομικά σύνεργα είναι ενδιαφέροντα», έγραψε αργότερα στο ημερολόγιό του, «τοποθετημένα σε θήκες στην αίθουσα γύρω από την κυκλική αίθουσα. Στον κεντρικό όροφο ένα ιδιαίτερα εκλεπτυσμένο σύνολο τοιχογραφιών του ζωδιακού κύκλου σε λευκό και μπλε. Η ωραιότερη ερμηνεία των Διδύμων που έχω δει».

Γοητευμένος από την αστρονομία και σοβαρός, αν και  ερασιτέχνης παρατηρητής ουρανού, ο Κόρνελ αντλούσε συχνά έμπνευση από την επιστημονική αστρονομία και την αστρολογία σε σειρές όπως τα «Σετ φυσαλίδων σαπουνιού» αλλά και από τους αστερισμούς Κηφέας, Δράκος και Μικρή Άρκτος.

 Τέλος, η καλλιτέχνιδα Μπέτι Σάαρ με έδρα την Καλιφόρνια είχε αποδώσει σε μια επίσκεψή της, το 1967, σε έκθεση του Τζόζεφ Κόρνελ στο Μουσείο της Πασαντένα την αφετηρία για τη μετάβασή της από τη χαρακτική στα τρισδιάστατα έργα. Και εκείνη άλλωστε, όπως και ο Κόρνελ, ενδιαφερόταν για τα αστέρια και την αστρολογία. Σε ένα από τα πρώτα τρισδιάστατα έργα της έτσι, το «Παράθυρο του μαύρου κοριτσιού»  (1969), οι μιγάδες ενός επανασχεδιασμένου πλαισίου παραθύρου χωρίζουν τη σύνθεση σε δέκα πάνελ, συμπεριλαμβανομένου ενός που απεικονίζει τον Λέοντα, το αστρολογικό ζώδιο της ίδιας της Σάαρ.

Διαβάστε επίσης

Στην πυρά και επί ελληνικού εδάφους η Μόνα Λίζα