Μία από τις αρχαιότερες εκκλησίες του χριστιανικού κόσμου, αφού χρονολογείται στις αρχές του 4ου αιώνα ανακαλύφθηκε από τις ανασκαφές, που γίνονται στην περιοχή της Νίγδης στην Καππαδοκία. Συγκεκριμένα τα ερείπια της εκκλησίας, που είναι εντυπωσιακή σε μέγεθος και οκταγωνική σε σχήμα ήρθαν στο φως στα αρχαία Τύανα της Μικράς Ασίας, εκεί όπου άνθησε ο ελληνικός πολιτισμός σε βάθος χιλιετιών. Τα νομίσματα μάλιστα, που βρέθηκαν από την ανασκαφή μιλούν με βεβαιότητα για την ηλικία της.

Η ανασκαφή στα αρχαία Τύανα άρχισε πριν από 19 χρόνια από ιταλούς αρχαιολόγους και συνεχίζεται σήμερα από το Πανεπιστήμιο Aksaray, αν και με μικρότερη ομάδα, λόγω της πανδημίας. Επικεφαλής της εκ μέρους του Πανεπιστημίου, ο αρχαιολόγος Osman Doğanay δηλώνει, ότι το πλέον σημαντικό εύρημα των ανασκαφών είναι αυτή η εκκλησία. Έχουν βρεθεί όμως επίσης, σε καλή κατάσταση τα τείχη της πόλης και το υδραγωγείο της. Οι όποιες αμφιβολίες εξάλλου, που μπορεί να είχαν, όσον αφορά την εποχή της ίδρυσής της εξέλειπαν, μετά από την ανεύρεση των νομισμάτων.

Η πόλη της αρχαίας Τυάνου  βρισκόταν σε στρατηγική θέση, αφού είχε ιδρυθεί πάνω δρόμο προς τη Συρία, μέσω των «Θυρών της Κιλικίας», όπως ονομάζονταν από τους αρχαίους συγγραφείς τα στενά περάσματα-δίοδοι των απόκρημνων βουνών της Κιλικίας από τα οποία οι κάτοικοι της χώρας επικοινωνούσαν με τις όμορες αρχαίες χώρες Λυκαονία, Καππαδοκία και Συρία. Ο Ξενοφών μάλιστα την αναφέρει στο βιβλίο του «Κύρου Ανάβασις» με το όνομα Δάνα λέγοντας, ότι ήταν μία μεγάλη και ευημερούσα πόλη.

Μέσα στους αιώνες ωστόσο αναφέρεται και με άλλα ονόματα: Αρχικά λοιπόν, αφού η πρώτη κατοίκηση γίνεται στην Χεττιτική περίοδο η πόλη εμφανίζεται ως Tuwanuwa ή Tuhanuwa. Σύμφωνα με τον ελληνικό μύθο όμως, η πόλη ονομαζόταν Θοάνα, διότι ιδρυτής της ήταν ο Θόαξ, ένας βασιλιάς από την Θράκη. Ακολουθεί η μαρτυρία του Ξενοφώντα, που την αποκαλεί Δάνα, ενώ στην εποχή του ρωμαίου αυτοκράτορα Καρακάλλα πήρε το όνομα  Colonia (Aureliana) Antoniana Tyanorum. Στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους άλλωστε γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη, χάρη πάντα στην στρατηγική της θέση. Σήμερα η τουρκική πόλη ονομάζεται Κεμερχισάρ.

Τα ερείπια της εκκλησίας στην Καππαδοκία

Τα αρχαία Τύανα ωστόσο ήταν επίσης τόπος γέννησης του έλληνα νεοπυθαγόρειου φιλόσοφου Απολλωνίου του Τυανέως, που έζησε περίπου στην εποχή του Χριστού και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στη Ρωμαϊκή περίοδο. Πολύ αργότερα εξάλλου, γεννήθηκε στα Τύανα και ο Προκόπιος Λαζαρίδης, θεολόγος και ιεράρχης, μητροπολίτης Ικονίου, ένας από τους μάρτυρες κατά την Μικρασιατική καταστροφή.

Το ρωμαϊκό υδραγωγείο των αρχαίων Τυάνων

Να σημειωθεί πάντως, ότι μία ακόμη, βυζαντινή εκκλησία του 6ου αιώνα, αφιερωμένη στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη έχει βρεθεί και αποκατασταθεί στα Τύανα. Οι τοιχογραφίες της μάλιστα είναι εντυπωσιακές _όσες έχουν διασωθεί στο χρόνο _ αποτελώντας πόλο έλξης για τους επισκέπτες . Η εκκλησία είχε ιδρυθεί ακριβώς πάνω στον χριστιανικό, ιερό, προσκυνηματικό δρόμο, που ξεκινούσε από το Μπορντώ της Γαλλίας και κατέληγε στην Ιερουσαλήμ.