«Ο ζωγράφος μέσα μου δεν πέθανε» – Ο νομπελίστας Ορχάν Παμούκ και το νεύμα στην τέχνη

Είναι ο διασημότερος εν ζωή μυθιστοριογράφος της Τουρκίας –αν και έχει κατηγορηθεί στην πατρίδα του για την υποστήριξή του στους Κούρδους – αλλά και ένας από τους πλέον διακεκριμένους στην Ευρώπη.

Το έργο του έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες και έχει τιμηθεί με Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, όμως έφθασε η ώρα να ομολογήσει, ότι μια καταπιεσμένη του έκφραση πρέπει να δει το φως. Διότι «Ο ζωγράφος μέσα μου δεν πέθανε», όπως λέει ο ίδιος.

Και πράγματι στο βιβλίο του «Αναμνήσεις από μακρινά βουνά» ο Ορχάν Παμούκ παραθέτει ένα σύνολο εικονογραφημένων σελίδων από τα ημερολόγιά του, με εικόνες αλλά και με κείμενα που τις περιβάλλουν, σημειώνοντας ότι «αφηγούνται συναισθήματα, όνειρα, εφιάλτες, ταξίδια, παρατηρήσεις, όλα έγχρωμα»!

Πολυάριθμα αυτά τα εικονογραφημένα σημειωματάρια, ένα μέρος των οποίων μόνον έχει περιληφθεί στις 400 σελίδες του βιβλίου, περιλαμβάνουν μία σειρά από εμπειρίες του συγγραφέα από ταξίδια του όπως στην Ινδία ή από επισκέψεις του σε μνημεία και μουσεία του κόσμου, όπως το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης καλύπτοντας την περίοδο από το 2009 έως το 2022.

Κάθε μέρα κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, ο Ορχάν Παμούκ έγραφε και ζωγράφιζε στα Moleskine τετράδιά του, φτιάχνοντας σχέδια -στο πρότυπο των εικονογραφήσεων του Ουίλιαμ Μπλέικ – και χρησιμοποιώντας πένες με πινέλο, μολύβια, κραγιόνια και ακουαρέλες για να δημιουργήσει τις εικόνες του. «Μερικές φορές καθώς γράφω σε μια σελίδα, αφήνω χώρο για ένα σχέδιο, που θα κάνω αργότερα.

 

Κι άλλοτε γράφω πάνω από μια ζωγραφισμένη σελίδα. Τα κείμενα δεν εξηγούν τις εικόνες ούτε οι εικόνες εικονογραφούν τα κείμενα», όπως λέει.

Η επίθεση

Η τελική επιλογή όμως των σελίδων, που περιελήφθησαν στο βιβλίο μέσα από περισσότερους από 30 τόμους σημειωματάριων δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Γιατί το ζητούμενο για τον ίδιο ήταν να μπουν σε μία «ποιητική» σειρά, ώστε να αφηγούνται μια ιστορία. «Δεν έβαλα τις σελίδες σε χρονολογική σειρά.

Τις παρέθεσα ανά θέματα, ανά συναισθήματα, ανά μέρη ή ακόμα και με χρώματα. Ο αναγνώστης, αφού δει μια σελίδα που δημιουργήθηκε το 2016, μπορεί στη συνέχεια να διαβάσει για ένα παρόμοιο συναίσθημα, που εκφράζεται διαφορετικά με μια εικόνα, που έγινε το 2009», όπως λέει.

Γεγονός είναι άλλωστε, ότι το βιβλίο καλύπτει και δύσκολα επεισόδια της ζωής του συγγραφέα. Όπως αυτό, που προέκυψε μετά από μία συνέντευξή του, το 2005, όταν σχολίασε τις μαζικές δολοφονίες Αρμενίων και Κούρδων το 1915 στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Τότε είχε δεχθεί μεγάλη επίθεση από τον τουρκικό Τύπο ενώ στην συνέχεια κρίθηκε απαραίτητο να έχει την προστασία σωματοφυλάκων.

Στα σημειωματάρια έτσι, σχολιάζει μια σκηνή του δρόμου από το 2020, λέγοντας: «Εδώ είναι το δικαστήριο στο οποίο με έστησαν, το 2005, επειδή μίλησα για τη γενοκτονία των Αρμενίων.

Ο κόσμος μας πέταξε πέτρες φεύγοντας». Σε άλλες σημειώσεις του εξάλλου, περιγράφει, ότι φτιάχνει πίνακες στο στούντιο του Inci Eviner, ο οποίος εκπροσώπησε την Τουρκία στην Μπιενάλε της Βενετίας το 2019.

Η τέχνη και η αθωότητα

Ο ενθουσιασμός του Ορχάν Παμούκ για την τέχνη ήταν σε ύπνωση για πολλά χρόνια. «Ήθελα να γίνω ζωγράφος μέχρι τα 22 μου», λέει. «Ο παππούς μου, ο πατέρας μου και οι θείοι μου ήταν όλοι πολιτικοί μηχανικοί.

Αναμενόταν να πάω κι εγώ στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης αλλά επειδή ήμουν το μαύρο πρόβατο, ο καλλιτέχνης στην οικογένεια των πολιτικών μηχανικών, όλοι είπαν, ότι έπρεπε να σπουδάσω αρχιτεκτονική. Έτσι ξαφνικά, στα 22 μου, σκότωσα τον ζωγράφο μέσα μου και άρχισα να γράφω μυθιστορήματα. Τελικά ούτε ο ζωγράφος μέσα μου πέθανε. Αλλά ήταν ντροπαλός και δούλευε κρυφά».

Τα σημειωματάρια εμπνέονται όμως επίσης, και από το Μουσείο Αθωότητας Παμούκ, το οποίο άνοιξε το 2012 στην Κωνσταντινούπολη και βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα (2008) του συγγραφέα, που αφηγείται μία ιστορία αγάπης στην οποία ο ήρωας συλλέγει πολλά αντικείμενα που ανήκουν στον ξάδερφό του.

 

Μουσείο και έκθεση

«Αφού είδα την επιτυχία του μουσείου και δημοσίευσα τον κατάλογό του, η ‘‘Αθωότητα των Αντικειμένων’’ σκέφτηκα ότι πλέον μπορώ να βγω από την ντουλάπα ως καλλιτέχνης και ίσως θα έπρεπε να εκθέσω την καλλιτεχνική μου δουλειά. Η δημοσίευση αυτών των επιλογών από τα ημερολόγιά μου δεν ήταν εύκολη απόφαση», λέει ο Ορχάν Παμούκ.

Μια έκθεση παράλληλα, που είναι βασισμένη στο Μουσείο Αθωότητας και σε άλλα έργα, που έχει κάνει ο Παμούκ τα τελευταία 25 χρόνια άνοιξε πρόσφατα στο Dox Center for Contemporary Art στην Πράγα με τίτλο «Η παρηγοριά των αντικειμένων», αφού έχει ήδη παρουσιαστεί στην Δρέσδη και στο Μόναχο.

Οι επιμελητές της μάλιστα, ταξίδεψαν στην Κωνσταντινούπολη, έψαξαν στα αρχεία του συγγραφέα και χρησιμοποίησαν πολύ αδημοσίευτο υλικό, σημειωματάρια, φωτογραφίες, ακουαρέλες, σκίτσα, πίνακες με τοπία.

Τα σημειωματάρια του Παμούκ εξάλλου, αποτελούν μέρος μιας μακράς παράδοσης λογοτεχνικών ημερολογίων. «Με ενδιαφέρουν τα ημερολόγια των συγγραφέων», λέει ο ίδιος.

«Όπως του Λέοντα Τολστόι. Ήταν μανιακός με τα ημερολόγια, αλλά το λυπηρό είναι, ότι τα καλύτερα στοιχεία, που θα με ενδιέφεραν περισσότερο, δεν περιλαμβάνονται σ΄αυτά. Γιατί όταν έγραφε τα καλύτερα μυθιστορήματά του ο Τολστόι δεν έγραφε στα ημερολόγιά του.

Η Βιρτζίνια Γουλφ είναι ένας άλλος ήρωάς μου, επίσης με σπουδαία ημερολόγια. Τώρα, το να κρατάς ένα ημερολόγιο – χρησιμοποιώντας δηλαδή τη φόρμα του – μπορεί ακόμη και να είναι ένας τρόπος για να εφεύρουμε έναν πειραματικό λογοτεχνικό χώρο».