Ο Ναός της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα – Οι περιπέτειες του ιερού προσκυνήματος μέσα στους αιώνες

Δεκαπέντε ναοί, ο ένας μέσα – ή και επάνω – στον άλλον. Ένα περίπλοκο οικοδόμημα για τη δημιουργία ή την καταστροφή του οποίου αναμείχθηκαν οι πάντες: Ειδωλολάτρες, χριστιανοί, Έλληνες, σταυροφόροι, ρωμαιοκαθολικοί, Πέρσες, Άραβες, Παλαιστίνιοι, Ισραηλίτες, Αρμένιοι, Ρώσοι. Εχθρικές εισβολές το ισοπέδωσαν. Ισχυροί σεισμοί το κατέστρεψαν. Οι βομβαρδισμοί, του άνοιξαν μεγάλες  πληγές. Μία  πυρκαγιά αποτέφρωσε σημαντικό τμήμα του. Ενώ αλλοιώσεις, παραμορφώσεις και προσθήκες άλλαζαν διαρκώς τη φυσιογνωμία του.

Ο Πανίερος Ναός της Αναστάσεως όμως στα Ιεροσόλυμα, από το 326 που ανεγέρθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο παραμένει ως σήμερα το ιερότερο προσκύνημα της χριστιανοσύνης. Και κάθε Μεγάλο Σάββατο πλήθη κόσμου προσέρχονται για να λάβουν το Άγιο Φως, που στη συνέχεια θα μεταδοθεί ταχύτατα σε όλο τον πλανήτη. Κατάνυξη, δέος αλλά ενίοτε και έριδες συνοδεύουν το γεγονός, σε έναν τόπο πάντως, που είναι συνηθισμένος σ΄ αυτά. Άλλωστε στο μακρύ διάστημα των σχεδόν δύο χιλιετιών της ύπαρξής του, ο ναός έχει ζήσει μεγάλες περιπέτειες, ακολουθώντας την πορεία της ιστορίας και τα δραματικά συμβάντα της, όπως καταγράφηκαν σε μία από τις πλέον ταραγμένες, από την αρχαιότητα ήδη, περιοχή του πλανήτη.

Στην καρδιά των Ιεροσολύμων, στο δυτικό τμήμα της Παλαιάς Πόλης, όπου βρίσκεται η χριστιανική συνοικία, ο ναός της Αναστάσεως ή Πανάγιος Τάφος όπως επίσης αποκαλείται, ξεχωρίζει για τους δύο τρούλους του, τον μεγαλύτερο που είναι η Ροτόντα και τον μικρότερο που στεγάζει το Καθολικό των Ορθοδόξων. Αλλά καθώς στα Ιεροσόλυμα άλλοι έχτιζαν, άλλοι κατέστρεφαν κι άλλοι διεκδικούσαν, ακόμη και σήμερα δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί  όλες οι οικοδομικές του φάσεις και οι αλλαγές που έχει υποστεί στο πέρασμα των αιώνων.

Έτσι σε γενικές γραμμές μπορεί να ειπωθεί, ότι από πλευράς μορφολογίας, αρχιτεκτονικής και εικαστικής αρμονίας, αυτό το κορυφαίο μνημείο είναι ένα σύμπλεγμα μεμονωμένων κτισμάτων, με σύνδεση μεταξύ τους αλλά ταυτόχρονα με πλήρη αταξία.

Ο θεμελιωτής Μέγας Κωνσταντίνος

Η αρχή της ιστορίας του βρίσκεται στον αυτοκράτορα Αδριανό, ο οποίος ξανακτίζοντας την Ιερουσαλήμ, που είχε καταστρέψει ο επίσης ρωμαίος αυτοκράτορας Τίτος, το 70 μ.Χ.  ζήτησε  να  ανεγερθεί ένας ναός αφιερωμένος στην Αφροδίτη επάνω από τον τάφο του Ιησού και τον Γολγοθά. Ενάμιση αιώνα αργότερα όμως, η απόφαση του Μεγάλου  Κωνσταντίνου να κτίσει τον πρώτο ναό του Πανάγιου  Τάφου, στο ίδιο σημείο αποδεικνύει, ότι η συλλογική μνήμη δεν είχε χαθεί.

Στην δική του ευφυΐα  αποδίδουν σήμερα οι ιστορικοί αυτή την κίνηση, που ήρθε να δώσει μία καινούργια διάσταση στη λατρευτική πρακτική. Δηλαδή την προσκυνηματική  αρχιτεκτονική. Γιατί η νέα θρησκεία είχε την ανάγκη ενός χώρου θεοφάνειας ή θεοπτίας, που με την κατάλληλη αρχιτεκτονική ανάδειξή του θα  έδινε στον πιστό την αίσθηση  της παρουσίας του Θεού στη γη. Και είναι ο λόγος άλλωστε, που ο Μέγας Κωνσταντίνος αποδείχθηκε ικανός, όχι μόνον για τα γήινα αλλά και στρατηγικός θεμελιωτής της Εκκλησίας. Κι αυτό, γιατί συνδύασε το θεϊκό περιεχόμενό της με συγκεκριμένες τοποθεσίες και αρχιτεκτονήματα, δημιουργώντας στους πιστούς την έννοια των υποβλητικών Αγίων Τόπων, που είναι ένας μαγνήτης με αδιάλειπτη ενέργεια έως σήμερα.

Το έργο εκτέλεσαν οι διασημότεροι αρχιτέκτονες της εποχής, ο Ζηνόβιος και ο Ευστάθιος ενώ την εποπτεία είχε ο επίσκοπος Μακάριος. Πρώτα κτίσθηκε η πεντάκλιτη βασιλική πάνω από στο σημείο εύρεσης του Τιμίου Σταυρού και τα εγκαίνια της έγιναν το 335. Το κέλυφος της Ροτόντας  με τον μεγάλο τρούλο κτίσθηκε λίγο αργότερα σε κυκλικό σχήμα. Κι αυτό, γιατί ο κύκλος ως σύμβολο αέναης κίνησης της ζωής ανταποκρίνεται στο βαθύτερο νόημα της Ανάστασης. Από αυτά τα δύο αρχετυπικά σχήματα μάλιστα, τον κύκλο και το ορθογώνιο επρόκειτο να εξελιχθούν οι δύο θεμελιώδεις τύποι  της χριστιανικής  ναοδομίας: Ο περίκεντρος ναός και η δρομική βασιλική.

Τότε πάντως, γίνονται και οι πρώτες δραστικές  επεμβάσεις στον ίδιο τον Πανάγιο Τάφο, που στόχευαν στην αποκοπή και την απομόνωσή του από το φυσικό βράχο και στην κατασκευή γύρω του ενός περίτεχνου κελύφους.

Η πρώτη καταστροφή

Μερικούς αιώνες αργότερα, το 614 έρχεται όμως η πρώτη καταστροφή του ναού από τους Πέρσες, που εισέβαλλαν στην Παλαιστίνη. Ευτυχώς η αποκατάσταση έγινε γρήγορα και χωρίς αλλαγές για το μνημείο. Όταν όμως, το 1009 θα ενσκήψουν οι Άραβες υπό τον χαλίφη αλ – Χακίμ της δυναστείας των Φατιμιδών η καταστροφή του οικοδομήματος είναι σαρωτική. Και να σκεφτεί κανείς, ότι ο αλ – Χακίμ είχε μητέρα χριστιανή ενώ ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων ήταν θείος του.

Έτσι όταν ναός ξανακτίζεται, δεν έχει καμία σχέση με αυτόν του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Το νέο συγκρότημα οργανώνεται γύρω από τα δύο κορυφαία προσκυνήματα, τον Γολγοθά και τον  Πανάγιο Τάφο, η Ροτόντα μετατρέπεται σε χώρο λατρείας και η είσοδος γίνεται πλέον από νότια, από την Αγία Αυλή.

Ακολουθούν όμως κι άλλες αλλαγές. Το 1054 γίνεται το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών, γεγονός που θα εγγράφεται από εκεί και μετά, σε οτιδήποτε έχει να κάνει με τη χριστιανική θρησκεία. Έτσι, όταν στις 15 Ιουλίου του 1099 τα Ιεροσόλυμα θα πέσουν στα χέρια των Σταυροφόρων, ο ναός ανακαινίζεται και μεταμορφώνεται αρχιτεκτονικά  σε ένα κράμα βυζαντινής, ρομανικής  και  γοτθικής αρχιτεκτονικής, που νοθεύουν το βυζαντινό χαρακτήρα του.

Όπως έχει γράψει ο αρχιτέκτονας μελετητής του ναού της Αναστάσεως Γεώργιος Λάββας «Η κλίμακα άλλαξε και η εσωτερική αρμονία χάθηκε. Η ατμόσφαιρα της  μεταρσίωσης που μέχρι τότε δημιουργούνταν κατά τον τυπικό βυζαντινό τρόπο με την ήπια  κατακόρυφη  κλιμάκωση των όγκων, έδωσε τη θέση της στο σκοτεινό μυστήριο και στην ατμόσφαιρα ιερού δέους που χαρακτήριζε την αρχιτεκτονική της ρομανικής Δύσης».

Η μεγάλη πυρκαγιά

Αιώνες  πέρασαν, σεισμοί μεσολάβησαν επιφέροντας ότι το κωδωνοστάσιο του ναού, που έχασε τους δύο ανώτερους ορόφους του από τον σεισμό του 1544 (ή 1545) ως την επόμενη μεγάλη καταστροφή, που ήταν η πυρκαγιά  του 1808. Ξεκίνησε  από  το  εσωτερικό του ναού και κατέστρεψε σημαντικά τμήματά  του.

Επί δύο ημέρες έκαιγε η φωτιά και οι υψηλές θερμοκρασίες προκάλεσαν την σύνθλιψη των κιόνων της Ροτόντας, ο ξύλινος τρούλος της κατέπεσε, αφού πρώτα είχε  μετατραπεί σε κάρβουνο ενώ η μολύβδινη επένδυσή του ρευστοποιήθηκε και χύθηκε στο εσωτερικό. Ολόκληρο το ιερό του Καθολικού κατέρρευσε και το βαρύτιμο ξυλόγλυπτο τέμπλο του 17^ου αιώνα  κάηκε. Αλλά και τα κιονόκρανα από παριανό μάρμαρο μετατράπηκαν σε  ασβέστη. Τεράστιες οι καταστροφές επίσης και στον Περίδρομο,  στο Ιερό Κουβούκλιο και στην Εκκλησία του Γολγοθά.

Η θλιβερή  είδηση είχε φθάσει στην Κωνσταντινούπολη μία εβδομάδα αργότερα, όσο διαρκούσε τότε, το ταξίδι από ξηράς. Το ζήτημα  της ανοικοδόμησής  του ναού αντιμετωπίσθηκε όμως αμέσως και υπεύθυνος ορίσθηκε ο αρχιτέκτονας  της Υψηλής Πύλης Κάλφας Τζελεπής Κομνηνός. ΄Ετσι άρχισε ένα σπουδαίο έργο εν μέσω δυσκολιών  και αντιξοοτήτων, πολιτικών και θρησκευτικών ερίδων.

Μόνον  η  καταστροφή  που είχε  επιφέρει στα κωνσταντίνεια οικοδομήματα ο αλ-Χακίμ μπορούσε  να  συγκριθεί,  σύμφωνα  με τις γραπτές  πηγές  με τις  φθορές  του   Ναού  της Αναστάσεως από  την  πυρκαγιά. Όσον αφορά εξάλλου την αιτία, σύμφωνα με τον Προκόπιο Ναζιανζηνό επρόκειτο στην πραγματικότητα για εμπρησμό από τους Αρμένιους, αν και αυτό δεν έχει αποδειχθεί.

Το Ιερό Κουβούκλιο

Κύριο ζήτημα της ανακατασκευής του ναού υπήρξε ο τρούλος της Ροτόντας, που ξαναφτιάχτηκε από ξύλο και αυτή τη φορά σε ημισφαιρικό σχήμα. Η περιορισμένη αντοχή του όμως, επέβαλλε εκ νέου κατασκευή, το 1868. Φθάνοντας πλέον στον 20ό αιώνα ο ναός θα κινδυνεύσει εκ νέου από τους βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια του ιορδανοϊσραηλινού πολέμου, το 1948 για να αποκατασταθεί μόλις το 1985-1995. Μεγάλη η καθυστέρηση, αλλά τα τρία χριστιανικά δόγματα δεν συμφωνούσαν στον εικονογραφικό διάκοσμο…

Για χρόνια εξάλλου, το Ιερό Κουβούκλιο, που περιβάλλει τον Πανάγιο Τάφο ήταν «δεμένο» με μεταλλικές ράβδους, εξ αιτίας του καταστρεπτικού  σεισμού του 1927. Και μόλις το 2017 διεπιστημονική ομάδα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου υπό τη διεύθυνση της καθηγήτριας Τώνιας Μοροπούλου ανέλαβε και ολοκλήρωσε την αποκατάστασή του απομακρύνοντας την μεταλλική προστατευτική κατασκευή, που είχε τοποθετηθεί περιμετρικά από τη Βρετανική Αρμοστεία το1947, για να αντιμετωπισθούν οι επικίνδυνες παραμορφώσεις του μνημείου.

Το περίπλοκο status quo

Τρείς Εκκλησίες, όπως είναι γνωστό, ασκούν κυριαρχικά δικαιώματα στον ναό, το Ελληνο-Ορθόδοξο Πατριαρχείο, το Τάγμα των Φραγκισκανών μοναχών και το Πατριαρχείο των Αρμενίων. Κόπτες και Σύριοι έχουν μόνον το δικαίωμα της προσευχής ενώ οι χριστιανοί άλλων δογμάτων είναι απλοί προσκυνητές. Η ομόνοια ωστόσο συμβαίνει να διαταράσσεται από καιρού εις καιρόν, καθώς αγώνας επικράτησης και κατάληψης, έστω και ενός  εκατοστού «ξένου» εδάφους συνθέτουν την άλλη εικόνα της  Αναστάσεως στον ναό των Ιεροσολύμων, που  υπενθυμίζει το ιδιόμορφο «ιδιοκτησιακό» καθεστώς των Αγίων  Τόπων.

Το περίπλοκο status quo, όπως αναφέρεται από το 1852 έχει τις  ρίζες του στην εποχή της κατάληψης  της Ιερουσαλήμ από τους Τούρκους τον Δεκέμβριο του 1516. Οι  έριδες  όμως, μεταξύ  διαφορετικών εθνοτήτων και δογμάτων είχαν αρχίσει πολύ νωρίτερα, με τα δικαιώματα κάθε κοινότητας επί των Προσκυνημάτων να  αυξομειώνονται  αναλόγως της οικονομικής, πολιτικής και θρησκευτικής της ισχύος καθεμιάς.

Τον 7^ο αιώνα υπήρχαν δύο τελετουργικά στο Ναό της Αναστάσεως, το ελληνικό και το λατινικό. Τον 15^ο αιώνα λειτουργούσαν ΄Ελληνες, Λατίνοι, Ιακωβίτες, Αρμένιοι, ΄Ιβηρες, Ινδοί, Γεωργιανοί και Σύριοι. Από τις αρχές του 16^ου αιώνα όμως, όταν οι Οθωμανοί εγκαταστάθηκαν στην περιοχή οι ΄Αγιοι Τόποι  έγιναν «εμπορεύσιμοι», περνώντας από τα χέρια του ενός στον άλλο, χάρη σε φιρμάνια, που εκδίδονταν από την Υψηλή  Πύλη και σε πολύ υψηλές  τιμές.

Εν τέλει το 1852, αφού είχε τελειώσει ο Κριμαϊκός  Πόλεμος η  Ρωσία κατόρθωσε, παρά τις αντιδράσει των Δυτικών να επιτύχει status quo δικαίου, ευνοϊκό για τους  ορθοδόξους. Το σουλτανικό  φιρμάνι μάλιστα επικυρώθηκε από την συνθήκη των Παρισίων στις 30  Μαρτίου  1856 και τη  συνθήκη του Βερολίνου το 1858.

(Στοιχεία αντλήθηκαν από το βιβλίο «Ο  Πανίερος Ναός της Αναστάσεως στα  Ιεροσόλυμα» του Γεώργιου Λάββα (εκδόσεις Καπόν) και από την μελέτη του αρχιτέκτονα  Θεοδόσιου Μητρόπουλου).

Διαβάστε επίσης:

Χριστιανικές τοιχογραφίες με ελληνικές επιγραφές στο Σουδάν

Το φράγμα της Τίρυνθας υπό διερεύνηση και οι άθλοι του Ηρακλή