Ο μεγάλος περίπατος της Άλκης Ζέη – Η ιστορία ενός αιώνα μια μεγάλης συγγραφέως

«Από τα μικρά μου χρόνια ως σήμερα, ας μην πω με ακρίβεια πόσα είναι, γιατί θα τρομάξω κι εγώ η ίδια, έζησα έναν πόλεμο, δύο εμφύλιους πολέμους, δύο δικτατορίες και δύο προσφυγιές. Δεν τα έζησα σαν απλός παρατηρητής, αλλά παίρνοντας ενεργό μέρος κάθε φορά κι έτσι, και να ήθελα δεν θα μπορούσε το συγγραφικό μου έργο να μην επηρεαστεί από τα γεγονότα  αυτά που συγκλόνισαν τον τόπο μας. Άθελα μου η ζωή μου μπλέχτηκε μέσα στην ιστορία κι έγινα κι εγώ ένα κομμάτι της. Το συγγραφικό μου λοιπόν έργο, θέλω δε θέλω, είναι γεμάτο ιστορία».

Όταν μιλούσε για όλα αυτά η Άλκη Ζέη αλλά κυρίως όταν έγραφε, ήξερε καλά, πως εκείνη η κινέζικη παροιμία «μακάρι να ζεις σε ενδιαφέροντες καιρούς» δεν είναι ευχή αλλά κατάρα, γιατί κάθε τι απροσδόκητο είναι και ανατρεπτικό και κάθε περιπέτεια μπορεί να οδηγήσει στο χάος.

Από την άλλη, αυτοί οι «καιροί» είναι, που εγγράφονται στην Ιστορία, μέσα απ΄ αυτούς ξεπηδούν οι μεγάλες προσωπικότητες κι αυτοί γίνονται πηγή έμπνευσης. Και για την Άλκη Ζέη το βιβλίο της ζωής της υπήρξε γεμάτο από σελίδες Ιστορίας: Από τη δικτατορία του Μεταξά, στον Πόλεμο, την Κατοχή, την Αντίσταση και τον Εμφύλιο. Ύστερα στην εξορία, υποχρεωτική και μη, κι ύστερα πάλι στη δικτατορία. Δεν ήταν η μόνη. Όλοι της γενιάς της τα ίδια έζησαν, με συμμετοχή ή όχι στα γεγονότα, που ωστόσο έβαλαν τη σφραγίδα τους πάνω τους.

Για την Άλκη Ζέη αυτή η σφραγίδα όμως, έμελλε γρήγορα να μετουσιωθεί σε συγγραφικό έργο. Αυθόρμητη, πηγαία αφήγηση για παιδιά,  που απευθύνεται και στους ενήλικες, με την προσωπική μαρτυρία να αποτελεί τον καμβά κάθε βιβλίου.

«Η ιστορία φαίνεται μου… βγαίνει από τα αυτιά», έλεγε χαριτολογώντας αλλά και με την αίσθηση του χρέους να αποτυπώσει σημαντικές, ιστορικές στιγμές για χάρη των νεότερων γενεών. «Αν διάλεξα να γράψω για τα παιδιά είναι γιατί θέλησα να αποτυπώσω όσα σημαντικά έζησε η γενιά μου, που φοβάμαι μην ξεχαστούν όταν θα έχουμε φύγει εμείς», όπως είχε πει.

Ένας περίπατος στη ζωή

Εκατό χρονών θα γινόταν φέτος, αυτή η ξεχωριστή γυναίκα, που έφυγε πριν τρία χρόνια από τη ζωή, αγαπημένη συγγραφέας από πολλές γενιές παιδιών και όχι μόνο των Ελληνόπουλων, καθώς τα έργα της έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες.

Υπήρξε η μόνη άλλωστε, που κατόρθωσε μέσα από τα βιβλία της να μιλήσει για την προσωπική της ιστορία ταυτόχρονα με την δημόσια, με καθαρότητα, διεισδυτικότητα αλλά και χιούμορ, κυρίως όμως με εξαιρετική λογοτεχνική μαεστρία. Κι αυτό,  χωρίς ίχνος διδακτισμού και νουθεσίας, παρά ως παρακίνηση για προβληματισμό και αναζήτηση.

Στην Άλκη Ζέη (1923-2020) είναι αφιερωμένο λοιπόν, το «Λογοτεχνικό Έτος 2023» από το υπουργείο Πολιτισμού και σε λίγες μέρες στις 15 Μαρτίου εγκαινιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138 η έκθεση «Ο μεγάλος περίπατος της Άλκης». Ένας περίπατος, που περνάει μέσα από τις δεκαετίες της ζωής και του έργου της, αναδεικνύει τη σχέση της με τον δημόσιο βίο της χώρας και της εποχής και αποκαλύπτει σχέσεις συνάφειας ανάμεσα στα βιβλία της και στη σύγχρονη Ιστορία. (Συνδιοργάνωση του υπουργείου Πολιτισμού με το Μουσείο Μπενάκη).

«Η Άλκη Ζέη υπήρξε πρέσβειρα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, καθώς το σύνολο του έργου της είναι μεταφρασμένο και κυκλοφορεί σε πολλές χώρες ανά τον κόσμο», ανέφερε το ΥΠΠΟ στην ανακοίνωση του «Έτους Άλκη Ζέη». Συμπληρώνοντας, πως «Με την κατάδική της ζωή, τις δημόσιες παρεμβάσεις της, τα έργα και τις ημέρες της, παρέμεινε ανήσυχη και ενεργή σε όλο το θαυμαστό ταξίδι της, επιμένοντας να συνομιλεί με τους αναγνώστες της σε κρίσιμους καιρούς, και μέχρι τον θάνατό της».

Το σχολείο και το κουκλοθέατρο

«…στην οδό Κέας, στην πλατεία Κολιάτσου, στις 15 του Δεκέμβρη» γεννήθηκε η Άλκη Ζέη, όπως γράφει η ίδια στο βιβλίο της «Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο». Ο πατέρας της Ζήνων Ζέηςμ τραπεζικός υπάλληλος είχε καταγωγή από την Κρήτη και η μητέρα της από τη Σάμο, όπου η μικρή Άλκη (Αγγελική) πέρασε τα πρώτα παιδικά της χρόνια, μαζί και με την μεγαλύτερη αδελφή της. Η μητέρα τους είχε πάθει φυματίωση και ανάρρωνε σε σανατόριο στην Πάρνηθα, έτσι τα παιδιά είχαν πάει κοντά στον παππού και τη μεγάλη αδελφή της μαμάς τους. Όταν έφθασε όμως η ώρα για το σχολείο, η οικογένεια συγκεντρώθηκε υποχρεωτικά στην Αθήνα. Αρχικά φοίτησε στην Ιόνιο Σχολή, όπου γνώρισε και έγινε φίλη με την επίσης συγγραφέα αργότερα, Ζωρζ Σαρρή, τα τρία τελευταία χρόνια του Γυμνασίου όμως, τα έκανε στη Σχολή Αηδονοπούλου.

«Οι δάσκαλοί μου έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξή μου και στη ζωή μου ακόμα», όπως είχε πει η ίδια. «Στις τρείς τελευταίες τάξεις του γυμνασίου πήγα στη σχολή Αηδονοπούλου. Για την εποχή του, μα και με σημερινά δεδομένα ακόμη, ήταν ένα σχολείο προοδευτικό, με καθηγητές δημοκρατικούς -για να μην πω αριστερούς! Το σχολείο που πήγαινα πριν ήταν φασιστικό, με όραμά του το Μεταξά και τον Χίτλερ και καθηγητές βαρετούς και αδιάφορους, που δεν μας άφηναν να εκφραστούμε».

Σ΄αυτό το περιβάλλον το ταλέντο της Άλκης δεν είχε παρά να ανθίσει, άλλωστε με το γράψιμο ασχολιόταν από πολύ μικρή, γράφοντας διηγήματα και νουβέλες που δημοσιεύονταν σε λογοτεχνικά περιοδικά. Τύχη αγαθή εξάλλου, να είναι διευθύντρια στην Αηδονοπούλου η καθηγήτρια τεχνών Ελένη Περράκη – Θεοχάρη, που δημιούργησε όμιλο κουκλοθεάτρου στη σχολή και λίγο μετά ίδρυσε το Κουκλοθέατρο Αθηνών «Μπάρμπα Μυτούσης». Εκεί η Άλκη άρχισε να γράφει κείμενα, δημιουργώντας και τον δικό της ήρωα, τον περίφημο Κλούβιο.

Η γνωριμία με τον Σεβαστίκογλου

«…Ο  Kλούβιος είναι δικό μου παιδί. Eγώ τότε έγραφα τις «Kλαψωδίες», τις περιπέτειες του Oδυσσέα, κι εκεί υπήρχε ένα ναυτάκι, ο Kλούβιος, που έκανε όλες τις χαζομάρες», έχει πει η ίδια σε συνέντευξή της. Αποκαλύπτοντας επίσης, ότι εκεί συνάντησε για πρώτη φορά τον σύντροφό της, θεατρικό συγγραφέα Γιώργο Σεβαστίκογλου:

«… σ’ αυτό το κουκλοθέατρο ερχόταν όλη η διανόηση της Aθήνας: ο Πλωρίτης, ο Θεοτοκάς, ο Eμπειρίκος. O Πλωρίτης κάποια φορά έφερε μαζί του τον Γιώργο Σεβαστίκογλου να δει το κουκλοθέατρο, κι εκεί τον γνώρισα».

Πολύτιμος υποστηρικτής της «από τα πρώτα μου κιόλας ψελλίσματα όταν έγραφα στα δεκάξι μου για το κουκλοθέατρο», ο Γιώργος Σεβαστίκογλου (1913 – 1990), της στάθηκε και του στάθηκε κι εκείνη σ΄όλα τα χρόνια της κοινής ζωής τους.

«Με ενθάρρυνε αλλά ήταν και πολύ αυστηρός κριτής», έλεγε η ίδια. «Ισως γι’αυτό δεν πήρανε τα μυαλά μου αέρα όταν με χειροκροτούσανε ενθουσιωδώς. Σ΄ εκείνο όμως που δεν συμφωνούσε ο Γιώργος ήταν να γίνω ηθοποιός».

Όπως αφηγείται η ίδια «Κάποιο φεγγάρι θέλησα να πάω στη δραματική σχολή. Εύρισκε πως δεν είχα ταλέντο, ή μάλλον ταλέντο όπως το ήθελε εκείνος, που αγαπούσε πολύ το θέατρο. Δεν με εμπόδισε όμως κι άφησε να το καταλάβω μόνη μου. Δεν πήγα βέβαια να δώσω εξετάσεις στη σχολή του Ρώτα που δίδασκε ο ίδιος, γιατί σίγουρα θα με απέρριπτε. Πήγα στο Ωδείο Αθηνών που δίδασκαν ο Βεάκης κι ο Ροντήρης. Εκείνοι με πήραν, τέλειωσα τη σχολή. Ο Γιώργος στο μεταξύ είχε φύγει κρυφά από την Ελλάδα, εγώ όμως δεν ξεχνούσα το βλέμμα του, όταν του έπαιζα κάποια σκηνή, που με ακολουθούσε και στο θέατρο όπου έπαιξα για λίγο. ΄Ετσι άφησα το θέατρο πριν μ΄ αφήσει αυτό. Όταν ξανασυναντηθήκαμε μετά από πέντε χρόνια, μ΄ έσπρωξε μ΄ όλη την πείρα και την αγάπη του στο γράψιμο».

Εξόριστη

Στο ενδιάμεσο άλλωστε, το θέατρο δεν ήταν η πρώτη προτεραιότητα, αφού τα ιστορικά γεγονότα μπήκαν μέσα στην ιδιωτική ζωή όλων. Στην περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, παρακινούμενη από τη Διδώ Σωτηρίου, η οποία είχε παντρευτεί τον αδελφό της μητέρας της Άλκης,  Πλάτωνα Σωτηρίου εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ. «Ο πατέρας μου ήταν βενιζελικός και συμπαθούσε το ΕΑΜ και την Αντίσταση, αλλά μας έβαλε όρο, εμείς να μην ανακατευτούμε πουθενά. Και ασφαλώς, δεν τον ακούσαμε», είχε πει χαρακτηριστικά. «Ως τις τρεις το μεσημέρι που δούλευε στην τράπεζα, στο σπίτι μας γινόταν χαμός. Μέχρι και συνεδριάσεις γυναικών κάναμε».

Με τη λήξη του πολέμου το 1945 παντρεύτηκε με τον Γιώργο Σεβαστίκογλου, αλλά τρία χρόνια αργότερα, το 1948 με την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού στον Εμφύλιο εκείνος διέφυγε στη Τασκένδη. Η Άλκη προσπάθησε να τον ακολουθήσει, αλλά όχι μόνον δεν τα κατάφερε παρά συνελήφθη και εξορίστηκε στη Χίο. Χρειάστηκε έξι χρόνια έκτοτε, προκειμένου να τον συναντήσει. Διαβατήριο δεν μπορούσε να βγάλει αλλά το 1952 κατόρθωσε να πάει στη Ρώμη για σπουδές δήθεν στο Κινηματογραφικό Ινστιτούτο. Από εκεί, άλλα δύο χρόνια απαιτήθηκαν για να πάρει βίζα για τη Ρωσία και εντέλει το 1954 το ζευγάρι συναντήθηκε στην  Τασκένδη. Ήταν και η ίδια πλέον, πολιτική πρόσφυγας.

«Το καπλάνι της βιτρίνας»

Το 1957 η Άλκη Ζέη και ο Γιώργος Σεβαστίκογλου μετακόμισαν στη Μόσχα και ως το 1964 η Άλκη σπούδασε στο τμήμα Σεναριογραφίας του Ινστιτούτου Κινηματογράφου ενώ παράλληλα μάθαινε ρωσικά. Και βέβαια στη Μόσχα θα γράψει το 1963 και το πρώτο της βιβλίο, το περίφημο «Καπλάνι της βιτρίνας», σχεδόν αυτοβιογραφικό, αφού περιγράφει τα παιδικά της χρόνια στη Σάμο, έτσι «πώς να μην έχει αναφορές στη δικτατορία του Μεταξά το 1936, που εισέβαλε στη ζωή μας και μπλέχτηκε με τα παιχνίδια μας», όπως είχε πει. «Το μυθιστόρημα αυτό παρ΄όλο που ήτανε το πρώτο μου, δε με δυσκόλεψε πολύ. Ούτε το κύριο μέλημά μου ήταν να μιλήσω στα παιδιά για τη δικτατορία. Αυτά που έγραφα ήταν ιστορίες που διηγιόμουν κάθε βράδυ στα παιδιά μου πριν κοιμηθούν, για την αδελφή μου και για μένα, για τον παππού μας και γενικά για τα παιδικά μας χρόνια στη Σάμο. Τους μιλούσα με πολύ χιούμορ για τα κατορθώματά μας, τους φίλους μας και τα παιχνίδια μας κι όσο για τη δικτατορία ξεπήδησε από μόνη της».

Ήταν αυτό το βιβλίο όμως, που μύησε για πρώτη φορά τους ανήλικους αναγνώστες στον πολιτικό προβληματισμό, μεταφρασμένο άλλωστε σε 33 γλώσσες.  Αυτό δεν το έσωσε ωστόσο από τη λογοκρισία της χούντας αργότερα, που το είχε απαγορεύσει ως κομμουνιστικό (!) την ίδια στιγμή, που στην Αμερική έπαιρνε το βραβείο για το καλύτερο ξένο, παιδικό βιβλίο. « Έπρεπε να έρθει η δικτατορία του 1967, να τη δουν τα παιδιά με τα ίδια τους τα μάτια, να τη ζήσουν μέσα στα σπίτια τους για να γίνει κατανοητό από τους μεγάλους, πως αλίμονο αν δεν μιλάμε στα παιδιά μας για την ιστορία του τόπου τους», έλεγε η ίδια.

Ένα χρόνο μετά την έκδοσή του πάντως, το 1964 η Άλκη Ζέη και ο Γιώργος Σεβαστίκογλου αποφάσισαν να επιστρέψουν με τα δύο τους παιδιά, Ειρήνη και Πέτρο, στην Αθήνα. Αλλά οι καιροί δεν ήταν καλοί. Το 1967 ξανάφυγαν, λόγω της χούντας, αυτή τη φορά για το Παρίσι, για να επιστρέψουν οριστικά με το τέλος της δικτατορίας.

«Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου»       

Στο Παρίσι η ζωή ξανάρχισε πάλι, με τον Σεβαστίκογλου να διδάσκει στη Σορβόννη, έχοντας κάνει και θίασο με τον Αντουάν Βιτέζ, ενώ η Άλκη παρέδιδε μαθήματα ελληνικών. «Εκεί, εκτός από το ότι είχαμε τις οικονομικές δυσκολίες, ήμασταν ενταγμένοι στην Αντίσταση. Συναντιόμασταν στο σπίτι της Μελίνας Μερκούρη, η Αμαλία Καραμανλή, ο Μητσοτάκης, ο Μίκης Θεοδωράκης και όλοι παλεύαμε εναντίον της χούντας και για το καλό της πατρίδας μας. Τα κομματικά δεν είχαν τόπο, και όποιος ήταν εναντίον της δικτατορίας ήταν μαζί μας», είχε πει σε συνέντευξή της.

Το Παρίσι «γέννησε» και τον «Μεγάλο περίπατο του Πέτρου», που προήλθε από τη διαπίστωση της Άλκης Ζέη, ότι τα παιδιά στην Ελλάδα ελάχιστα γνώριζαν για τον πόλεμο -εκτός από το «όχι» του Μεταξά-  και για την αντίσταση της χώρας εναντίον των Γερμανών κατακτητών. « Στο βιβλίο αυτό μιλώ για τον πόλεμο, την κατοχή και την αντίσταση», είχε πει. «Βάζω για ήρωα ένα μικρό αγόρι, για να είναι το έργο πιο κοντά στα παιδιά και το τοποθετώ σε μια οικογένεια, που δεν έχει σχέση με τη δική μου, για να απομακρυνθώ από την αυτοβιογραφία. Πώς όμως να απομακρυνθώ, όταν τα γεγονότα που περιγράφω, τα έχω ζήσει εγώ η ίδια, μέρα τη μέρα, στιγμή τη στιγμή. Έτσι σε κάθε σελίδα του βιβλίου υπάρχει ένα κομμάτι από μένα. Βρίσκομαι ακόμα μέσα στο τριζόνι, στη χελώνα, το σκύλο, που παίζουν σημαντικό ρόλο στη αφήγηση…».

«Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα»

Την ιστορική αλήθεια αναζήτησε και στο μυθιστόρημά της για μεγάλους, την «Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα», προσπαθώντας, όπως έλεγε και η ίδια να ισορροπήσει μεταξύ ζωής και τέχνης, μύθου και ιστορίας, πραγματικού και φανταστικού, αληθινού και αληθοφανούς. Για να καταλήξει, πως τα ιστορικά γεγονότα θα έπρεπε να παρουσιαστούν, όπως τα είδε και τα έζησε η ηρωίδα της, αφού δεν ήταν φανταστικά, αλλά πραγματικά.

Η Άλκη Ζέη άλλωστε, δεν δίστασε ποτέ να πει την άποψή της και να καταθέσει την αλήθεια και για θέματα δύσκολα, όπως η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού . «Σε πολλούς από μας είχε γίνει πολύ πριν καταρρεύσει και τυπικά», είχε πει. «Το τι ακολούθησε μετά ήταν η συνέπεια ενός συστήματος, που πρόδωσε τα οράματά του. ΄Οσο για το ρόλο της αριστεράς -και εννοώ παγκοσμίως- αν δεν αλλάξει τελείως νοοτροπία, αν δεν ξεκολλήσει από ξεπερασμένα πρότυπα και δεν βρει νέους δρόμους κρατώντας μόνο ό,τι καλό έχει υπάρξει, δεν θα μπορέσει ποτέ να γίνει ένα ηγετικό κίνημα που θα θέλξει τις νεολαίες».

Ακολούθησαν και πολλά ακόμη βιβλία, μεταφράσεις, βραβεύσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό ενώ η επικοινωνία της με τα παιδιά και τους εφήβους ήταν διαρκής και ουσιαστική.  Γι΄αυτό άλλωστε και την αγαπούσαν. Το τελευταίο της βιβλίο μάλιστα, εκδόθηκε το 2019!

Η γραφή       

«Δεν κρατώ ποτέ πολλές σημειώσεις» είχε πει σε μία συνέντευξή της. «Μια λέξη, μια φράση. Ποτέ όμως δεν κάθομαι να γράψω κάτι αν δεν το έχω σχεδόν όλο μέσα στο μυαλό μου. ΄Ετσι το πρώτο που έχω βρει είναι ο τίτλος και η τελευταία φράση, που σχεδόν δεν έχει τύχει να την αλλάξω, όσο παράξενο και αν ακούγεται. Προπαντός αν δεν έχω βρει τον τίτλο, δεν ξεκινώ. Περπατώντας, ταξιδεύοντας, στο αεροπλάνο ή στο τρένο, ακόμα και στο μετρό, συλλογιέμαι την ιστορία μου. Ένα ένα, μου παρουσιάζονται τα πρόσωπα. Πρώτα ο ήρωας ή η ηρωίδα και ύστερα φανερώνονται όλοι όσοι τους περιτριγυρίζουν. Καμιά φορά, όταν αρχίσω πια το γράψιμο, μου βγαίνει χωρίς να το περιμένω ένα καινούριο πρόσωπο και τότε πρέπει να κλείσω τον υπολογιστή και να μην τον ξανανοίξω αν αυτή η νέα εμφάνιση δεν πάρει σάρκα και οστά.  Κι από την αρχή ξέρω, αν θα μιλήσω στο πρώτο ή στο τρίτο πρόσωπο ή και στα δύο – όπως στην «Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα».

Η Άλκη Ζέη τιμήθηκε το 2010 με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου της.

Το 2012 αναγορεύτηκε επίτιμη διδάκτωρ από τη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών και Επιστημών Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου.

Το 2014 αναγορεύτηκε σε επίτιμη διδάκτορα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου για την προσφορά και το έργο της, ιδίως στην παιδική λογοτεχνία.

Το  2015 αναγορεύτηκε επίτιμη διδάκτωρ από τη Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών,

Το 2015 επίσης, τιμήθηκε με τον Χρυσό σταυρό του Τάγματος της Τιμής από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας,

Το 2019 τιμήθηκε με τον Ταξιάρχη του Τάγματος Τεχνών και Γραμμάτων από το ΥΠΠΟ της Γαλλίας.

Διαβάστε επίσης:

Γιώργος Ξένος – Μέγαρο Μουσικής: «Τόποι περισυλλογής» μια ανεπανάληπτη έκθεση ως 30 Απριλίου

Έρχονται στην Αθήνα τα τρία θραύσματα του Παρθενώνα από το Βατικανό

Ανακαλύψτε το αφιέρωμα Γυναίκες που μας εμπνέουν