Ο Κόντογλου και οι μαθητές του – Έκθεση στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή

Σε έναν από τους κορυφαίους Έλληνες ζωγράφους και πνευματικούς δημιουργούς του 20ού αιώνα τον Φώτη Κόντογλου, γεννημένο στο Αϊβαλί, πατρίδα που πάντα αναπολούσε, είναι αφιερωμένη η νέα έκθεση του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στο μουσείο του στο Παγκράτι.

Η έκθεση, που αποτελεί επετειακό αφιέρωμα για τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή θα εγκαινιαστεί στις 21 Σεπτεμβρίου και έχει ως θέμα τον «Φώτη Κόντογλου και την επιρροή του στους νεότερους». Μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση για την επίδραση που είχε στους μαθητές του, ζωγράφους που αναδείχθηκαν στην πρώτη γραμμή της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Όπως ο Νίκος Εγγονόπουλος και Γιάννης Τσαρούχης αλλά και άλλοι που διέπρεψαν,  όπως ο Μόραλης, ο Λουκόπουλος, ο Βουρλούμης, ο Κοψίδης, ο Παπαδέλης, ο Χοχλιδάκης και ο Ξυνόπουλος.

 

Στο πρώτο σκέλος της έκθεσης, θα αναδειχθεί η πολιτιστική και πνευματική προσφορά του Φώτη Κόντογλου στο πεδίο των εικαστικών τεχνών και τα Γράμματα κατά τον 20^ο αιώνα. Ενώ στο δεύτερο, με ζητούμενο την ανάδειξη των επιρροών του στους νεότερους έχουν επιλεγεί 39 εν ζωή ή πρόσφατα θανόντες  καλλιτέχνες, που  θα αντιπαρατεθούν εικονογραφικά με έργα του επιφανούς δασκάλου. Είναι εντυπωσιακό εξάλλου, ότι ο Κόντογλου είναι ο μόνος ίσως από τους νεοέλληνες καλλιτέχνες, που είχε τόσους πολλούς μαθητές χωρίς καν να είναι καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών ή έστω να έχει δημιουργήσει κάποια ιδιωτική σχολή.  Συνολικά 135 είναι τα έργα της έκθεσης, προερχόμενα από φορείς και ιδιώτες, με στόχο την πλήρη κάλυψη του αφιερώματος. Η υλοποίηση του οποίου έγινε με τη συνεργασία του καθηγητή Δημήτρη Παυλόπουλου και των ιστορικών της τέχνης  Σπύρου Μοσχονά και Γιώργου Μυλωνά. Η έκθεση τελεί υπό την Αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου.

Η παρακαταθήκη του δημιουργού

Πολυτάλαντη προσωπικότητα, διφυής καλλιτέχνης, αφού στο πρόσωπό του συνυπήρξαν ο ζωγράφος που γράφει και ο πεζογράφος που ζωγραφίζει, ο Φώτης Κόντογλου (1895-1965) πρωτοστάτησε στο κίνημα για τη στροφή της ελληνικής τέχνης του 20ου αιώνα προς την πνευματική ένταση της βυζαντινής παράδοσης και τη δροσιά της λαϊκής ζωγραφικής. Ως ένας από τους εκπροσώπους της Γενιάς του ΄30 αναζήτησε έτσι την δική του «ελληνικότητα», μια αυθεντικότητα στην έκφραση, τόσο στο λογοτεχνικό όσο και στο ζωγραφικό του έργο. «Με την εμφάνισή του, τάραξε τα λιμνασμένα νερά της ανερμάτιστης ευμάρειας του Μεσοπολέμου, κέντρισε την εθνική μας συνείδηση και διεσάλπισε την σωτηριώδη καθαρότητα της Ορθόδοξης πίστης μας. Το έργο του μένει παρακαταθήκη στην εθνική μας συνέχεια, στήριγμα της ψυχής των Ελλήνων», όπως έγραφε χαρακτηριστικά ο αρχαιολόγος και ακαδημαϊκός Νίκος Ζίας.

Γιος του Νικόλαου Αποστολέλλη και της Δέσπως Κόντογλου είχε χάσει πολύ νωρίς τον πατέρα του, έτσι την κηδεμονία του ίδιου και των τριών αδελφών του είχε αναλάβει ο θείος του Στέφανος Κόντογλου, ηγούμενος της μονής της Αγίας Παρασκευής στο Αϊβαλί, και σ΄αυτόν οφείλεται η χρήση του επωνύμου της μητέρας του. Τα παιδικά και νεανικά του χρόνια τα πέρασε στο Αϊβαλί, εκεί πήγε Σχολαρχείο και Γυμνάσιο ενώ στο δεύτερο, ήταν συμμαθητής με τον λογοτέχνη και ζωγράφο Στρατή Δούκα. Συνέχισε τις σπουδές του στην Αθήνα, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και γράφτηκε κατ΄ ευθείαν στην τρίτη τάξη. Εκείνη την εποχή, 1913-14 έμενε μαζί με τον Στρατή Δούκα σ΄ένα σπιτάκι στη Νεάπολη και στη συνέχεια με τον Παπαλουκά στην Κολοκυνθού, δουλεύοντας παράλληλα σ΄ένα φωτογραφείο.

Μόρφωση και προσφυγιά   

Από το 1914 αρχίζει η επιμόρφωση, μπορεί να πει κανείς, του Κόντογλου στα νέα ρεύματα της ζωγραφικής ενώ αρχίζει να ταξιδεύει στο εξωτερικό. Εγκαταλείπει τη Σχολή και πηγαίνει στο Παρίσι όπου μελετά τις διάφορες σχολές ζωγραφικής, συνεργαζόμενος παράλληλα με το περιοδικό Illustration, κερδίζει το 1916 το πρώτο βραβείο εικονογράφησης βιβλίου σε διαγωνισμό του περιοδικού, για την «Πείνα» του Χάμσουν και για να ζήσει δουλεύει ως τορναδόρος και ανθρακωρύχος. Η Ισπανία και η Πορτογαλία είναι οι δεύτεροι σταθμοί του ενώ μετά την λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου επιστρέφει στο Αϊβαλί, όπου διορίζεται καθηγητής του Παρθεναγωγείου, διδάσκοντας γαλλικά και τεχνικά. Εκεί ίδρυσε και τον σύλλογο «Νέοι Άνθρωποι», του οποίου ήταν πρόεδρος.

Οι καιροί ήταν χαλεποί όμως, έτσι το 1921 επιστρατεύεται για να λάβει μέρος στην Μικρασιατική Εκστρατεία ενώ ένα χρόνο αργότερα παίρνει το δρόμο της προσφυγιάς με ένα καΐκι. Το 1923 επισκέπτεται για πρώτη φορά το Άγιο Όρος θέλοντας να γίνει καλόγερος αλλά τελικά θα αλλάξει γνώμη. Την ίδια χρονιά άλλωστε, θα γίνει η πρώτη έκθεση ζωγραφικής του στη Μυτιλήνη μαζί με τον Κωνσταντίνο Μαλέα και στη συνέχεια η ίδια έκθεση παρουσιάζεται και στην Αθήνα.

Το πτυχίο του από την Σχολή Καλών Τεχνών, την οποία είχε διακόψει, θα το πάρει το 1933 γιατί θέλει να διδάξει στο Κολλέγιο Αθηνών ενώ παράλληλα σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου εργάζεται ως συντηρητής εικόνων σε μουσεία, όπως στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας, του οποίου ζωγράφισε το σιντριβάνι, στο Μουσείο Κέρκυρας, στο Κοπτικό Μουσείο του Καΐρου, επίσης και στον Μυστρά.

Τα δύσκολα χρόνια

Στην Κατοχή αναγκάστηκε να πουλήσει το σπίτι του στη συνοικία Κυπριάδου, όπου ζούσε με την γυναίκα και την κόρη του, για ένα σακί αλεύρι και λίγες οκάδες λάδι. Ο νέος ιδιοκτήτης μάλιστα έσπευσε καλύψει όλους τους ζωγραφισμένους τοίχους με ασβέστη. Δύο από αυτούς τους τοίχους όμως, που αφαιρέθηκαν αργότερα, ένα σύνολο πορτρέτων της οικογένειας Κόντογλου, μορφές αγίων και μαρτύρων και φανταστικές συνθέσεις καθαρίστηκαν το 1977-78 και σήμερα περιλαμβάνονται στην έκθεση της νέας Εθνικής Πινακοθήκης.

Ήταν μία από τις πιο δύσκολες περιόδους της ζωής του η Κατοχή πάντως, σιγά σιγά όμως μετά τον πόλεμο άρχισε να ανακάμπτει και από το 1948 _ως το θάνατό του _ αρθρογραφούσε στην εφημερίδα «Ελευθερία». Κείμενά του άλλωστε δημοσιεύονταν σε πολλά περιοδικά ενώ γενικότερα μεγάλο υπήρξε το λογοτεχνικό του έργο και οι εκδόσεις βιβλίων του. Η ελληνική παράδοση, η ορθοδοξία, η θάλασσα είναι κυρίως τα θέματά του, διατυπωμένα πάντα με ζέση και μεγάλη καρδιά.

Για το σύνολο της προσφοράς του στα ελληνικά γράμματα και την τέχνη ο Φώτης Κόντογλου βραβεύτηκε από το κράτος και την Ακαδημία Αθηνών.

Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή: Ερατοσθένους 13, Παγκράτι. τηλ. 210 7252895
«Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους»

Διάρκεια: 21 Σεπτεμβρίου ως 12 Δεκεμβρίου