«Όταν τον Ιανουάριο εκδόθηκε το βιβλίο μου, εγκατέλειψα το σπίτι μου για να βρεθώ καθ’ οδόν επί τρεις εβδομάδες. Ακόμη προχωρώ», δήλωσε πρόσφατα η καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο Χάρβαρντ Σοσάνα Ζούμποφ. Παρότι το μακροσκελές κοινωνιολογικό πόνημά της Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού (εκδ. Καστανιώτη 2020) δεν διαθέτει το προφητικό χάρισμα του Όργουελ, παραμένει ενορατικό: για πρώτη φορά διατυπώνεται συστηματικά με χειρουργική ακρίβεια και συναρπαστική ενάργεια η ανείπωτη ανησυχία ότι το ψηφιακό υποστύλωμα της παγκόσμιας οικονομίας υπονομεύει την ανθρώπινη ακεραιότητα όσο και ο βιομηχανικός καπιταλισμός το φυσικό περιβάλλον στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.

Η αίσθηση της υποτίμησης της ανθρώπινης ζωής διαπνέει και τις δύο αφηγήσεις, τόσο στο οργουελικό μυθιστόρημα όσο και στην καινοφανή μελέτη της Ζούμποφ. Ακόμη και η δυσοίωνη έννοια που εισάγει (κατασκοπευτικός καπιταλισμός) επενεργεί σταδιακά σε ψυχολογικό επίπεδο περίπου όπως και η θέαση κινηματογραφικού θρίλερ: διαβάζοντάς το νιώθει κανείς διαρκώς την απειλή από ανεξέλεγκτες, αόρατες δυνάμεις. Η μαεστρία της επιχειρηματολογίας της γύρω από τις αφανείς διαπλοκές στο σύγχρονο κατασκοπευτικό, ψηφιακό καπιταλισμό (όπως άλλοτε στο δαιδαλώδες Βυζάντιο) δημιουργούν συναίσθημα που συναντάται αναλόγως σε λογοτεχνικά δείγματα με δύναμη υποβολής και αλληγορίας.

Όπερ η γιγάντωση πλούτου και εξουσίας (από την τερατώδη συγκέντρωση πληροφοριών) διαπλέκουν «αγορές συμπεριφορικής έκβασης» (δείκτες προβολής της συμπεριφοράς στο μέλλον): οι προβλέψεις σχετικά με τη συμπεριφορά του ατόμου στη μελλοντική αγορά αποτελούν αντικείμενο αγοραπωλησίας ενώ η παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών υπόκειται σε νεοφυή μέσα συμπεριφορικής τροποποίησης. 

Η επίθεση δηλαδή στην ανθρώπινη υπόσταση και ο περιορισμός της ελευθερίας δεν προέρχεται από τον ολοκληρωτισμό του μεγάλου αδέλφου αλλά του αλλότριου αδελφού (η ψηφιακή τεχνολογία με τα άτρωτα πλοκάμια της) που υπηρετεί τα συμφέροντα του καπιταλισμού και λειτουργεί εντελώς ανεξέλεγκτα και παρασκηνιακά. Οι θεσμικοί δεινόσαυροι της δημοκρατίας παρακολουθούν αποδυναμωμένοι. Ούτε οι νομοθεσίες περί προστασίας προσωπικών δεδομένων ούτε οι αντιμονοπωλιακοί κανόνες μπορούν να εισβάλλουν στα άδυτα της τεχνολογικής δύναμης (κατ’ αναλογίαν με την ολοκληρωτική δύναμη).

Προσπαθώντας να κατανοήσει το σύστημα των κολοσσών της πληροφορικής, τη νέα εξουσία που συγκεντρώνεται στα χέρια της οικονομίας της επιτήρησης, η Ζούμποφ εισάγει πλήθος νεολογισμών ήδη από το 2014 όπου για πρώτη φορά σε πανεπιστημιακή μελέτη της εισάγει τον όρο κατασκοπευτικός καπιταλισμός.  Το κεφάλαιο δεν παρακινείται από την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών που αντιστοιχούν στις συμπεριφορικές τάσεις της αγοράς αλλά στον έλεγχο και την εκμετάλλευση αυτής της συμπεριφοράς (μέσα από το προνόμιο της πρόσβασης σε ευαίσθητα, ατομικά δεδομένα) ώστε να υπηρετήσει τα δικά της συμφέροντα. Η συμπεριφορική τροποποίηση έχει ως αποτέλεσμα την αλλοτρίωση του ανθρώπου στη σύγχρονη κοινωνία.

HBS prof Shoshana Zuboff speaks about surveillance capitalism and how companies make money off of our personal data. .Jon Chase/Harvard Staff Photographer

Η Ζέιντι Σμιθ δεν θα μπορούσε να το περιγράψει με περισσότερη ακρίβεια: «αν το μέτρο της σπουδαιότητας ενός βιβλίου είναι η ευκρίνεια με την οποία περιγράφει τον κόσμο μας, καθώς και η δυναμική του ώστε να επιφέρει αλλαγή σε αυτόν τότε, κατά την άποψή μου, αυτό το βιβλίο είναι με διαφορά το σημαντικότερο που έχει εκδοθεί στον αιώνα που διανύουμε. Η Ζούμποφ αγωνιά ενόψει του πιο εκτεταμένου εγχειρήματος καπιταλιστικού αποικισμού στην ιστορία, μόνο που τούτη τη φορά ο αποικισμός αφορά το μυαλό μας, τη συμπεριφορά μας, την ελεύθερη βούλησή μας, τον ίδιο μας τον εαυτό. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με ένα βιβλίο κατά της τεχνολογίας, αλλά με ένα βιβλίο κατά του ανεξέλεγκτου καπιταλισμού, βαθύτατα, αταλάντευτα μαχητικό. Χωρίς υπερβολή, πρόκειται για Το Κεφάλαιο αυτής της γενιάς».

Ύστερα από σπουδές φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Σικάγου, η Σοσάνα Ζούμποφ εκπόνησε διδακτορική διατριβή στην κοινωνική ψυχολογία στο Χάρβαρντ στο διδακτικό προσωπικό του οποίου εντάχτηκε το 1981. Συγκαταλέγεται στο περίφημο μπίζνες τμήμα του πανεπιστημίου, ανάμεσα στις πρώτες καθηγήτριές του.

«Εισχωρήσαμε σε αυτόν τον κόσμο πιστεύοντας ότι χρησιμοποιούμε τα κοινωνικά δίκτυα. Δεν αναλογιστήκαμε ότι στην πραγματικότητα τα κοινωνικά δίκτυα μας εκμεταλλεύονται».

Το βιβλίο της μπορεί να αγγίζει το συνωμοσιολογικό θυμικό της ελληνικής κοινωνίας αλλά ο πυρήνας της έρευνας και επιχειρηματολογίας του παραμένουν βαθιά ριζωμένα στην έρευνα. Με γλαφυρό τρόπο εκφράζουν επιστημονικά τους πιο ζοφερούς εφιάλτες της.

Πληροφορίες:

Σουσάνα Ζούμποφ, Η εποχή του καπιταλισμού. Ο αγώνας για ένα ανθρώπινο μέλλον στο μεταίχμιο της Νέας Εξουσίας.

Μετάφραση: Γιώργος Μπέτσος.

Εκδόσεις Καστανιώτη 2020, σελίδες 850, τιμή 29 ευρώ