Νίκος Σταμπολίδης: Οι αιώνες ιστορίας στην αρχαία Ελεύθερνα – Συλλεκτικός τόμος του Ιδρύματος Λάτση

«Με ένα μεγάλο πέτρινο καράβι, που έστριψε την πλώρη του βορειοδυτικά της Ίδης κι άραξε μέσα στο άφατο πράσινο από τις ελιές και τα αμπέλια, τα αστυράκια και τους πρίνους, τα κυπαρίσσια και τα πλατάνια, μοιάζει ο λόφος της αρχαίας Ελεύθερνας (πρώην Πρινές),  δυο μικρές ρεματιές, δυο σφάκες, που μέσα τους ρέουν δυο χείμαρροι, περιβάλλουν τον λόφο-πλοίο, που πάνω του ταξίδεψαν χιλιάδες άνθρωποι στο διάβα της ιστορίας της Κρήτης…».

Ποιητικά, όπως αρμόζει  στον μυθικό και πανέμορφο χώρο της Ελεύθερνας αρχίζει την ιστόρηση της μεγάλης περιπέτειας της ανασκαφής και της ανάδειξής της ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδη, μιλώντας  σήμερα στην παρουσίαση του συλλεκτικού τόμου «Ελεύθερνα» από το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση και την Lamda Development. Έναν εκδοτικό άθλο, όπως τον χαρακτήρισε ο ίδιος, που επιτεύχθηκε ανάμεσα σε δύο μεγάλες απαγορεύσεις, αυτήν την άνοιξης και αυτήν του φθινοπώρου.

 «Ο ανασκαφέας και συγγραφέας του τόμου, καθηγητής  Νικόλαος  Σταμπολίδης, είναι ένας αναγεννησιακός άνθρωπος  με βαθιά αγάπη και γνώση του τόπου», είπες εξάλλου ο κ. Βαγγέλης Χρόνης, μέλος του εκτελεστικού συμβούλιου του Ιδρύματος και αντιπρόεδρος  της Lamda Development. «Ένας άνθρωπος», όπως πρόσθεσε «που φώτισε μέσα από τα υλικά πολιτιστικά κατάλοιπα, τα ευρήματα της νεκρόπολης και την ανάδειξη του φυσικού κάλλους της Ελεύθερνας,  την ανθρώπινη δραστηριότητα αιώνων και συνέδεσε τις αρχαίες πηγές με την αρχαιολογία, ουσιαστικά με το απτό και ορατό κομμάτι της ιστορίας». Μην παραλείποντας να αναφέρει, ακόμη και μία έξοχη μαντινάδα που έχει πει ένας Κρητικός για τον αρχαιολόγο: «Ευχή ΄χεν ο Απόλλωνας στη στράτα σου γραμμένη, να κάμεις την Ελεύθερνα γυναίκα κι ερωμένη»!

Κι ό ίδιος άλλωστε ομολόγησε την έκπληξή του την πρώτη φορά που επισκέφθηκε την Ελεύθερνα. «Ο επισκέπτης έχει την εντύπωση πως  βρίσκεται σε ένα πρωτόγονο τοπίο αλλά και παράλληλα μυθικό και φανταστικό χωρίς όμως να απουσιάζει και η παρουσία του ανθρώπου. Όπως περιδιαβαίνεις στην τεράστια έκταση, φορτωμένη με επιβλητικά έργα και βλάστηση,  που μόνο στην Κρήτη  μπορείς να συναντήσεις,  βρίσκεσαι ανάμεσα σε ρεματιές και πλαγιές που μοσχοβολούν και έρχεσαι αντιμέτωπος με ανασκαφικά έργα. Στο νου τότε έρχεται όχι μόνον ο Όμηρος αλλά και οι παλαιοχριστιανικοι ναοί, γεμάτοι μεγαλοπρέπεια και σεμνότητα παράλληλα, που ανακαλύπτονται και αυτή τη στιγμή που μιλάμε».

Ο Κύκλος των Μουσείων

Ένα από τα μακροβιότερα εκδοτικά προγράμματα του Ιδρύματος Λάτση είναι ο «Κύκλος των Μουσείων», που άρχισε από το 1997 με την έκδοση του Μουσείου  Μπενάκη με την σύμπραξη και άλλων εταιρειών συμφερόντων του Ομίλου Λάτση. Και όπως επισήμανε ο ίδιος ο κ. Χρόνης, η πρωτοβουλία των εκδόσεων γενικότερα ανήκει στον αείμνηστο Ιωάννη Λάτση, με πρώτα βιβλία, από το 1994, την «Ελληνική Θαλασσογραφία», «Το ταξίδι στην Ελλάδα και στην Κωνσταντινούπολη» του Λουί Ντυπρέ και τον «Νικόλαο Γύζη».

«Στην μακρά του πορεία το Κοινωφελές ΄Ιδρυμα Ιωάννη Λάτση έχει παρέμβει με τις χρηματοδοτήσεις του σε ένα ευρύ φάσμα τομέων της δημόσιας ζωής, όπως είναι η εκπαίδευση και οι επιστήμες, οι τέχνες και  πολιτισμός, η δημόσια υγεία και η κοινωνική πρόνοια, η προστασία του περιβάλλοντος και η φιλανθρωπία με την έννοια της ατομικής φροντίδας του έχοντος ανάγκη», είπε ο κ. Χρόνης. Επισημαίνοντας ακόμη, ότι σκοπός του Κύκλου των Μουσείων είναι η παρουσίαση της πολιτιστικής κληρονομιά της Ελλάδας με επιστημονική πληρότητα και αισθητική αρτιότητα. Άλλωστε  τα βιβλία δεν έχουν εμπορικό χαρακτήρα αλλά διατίθενται σε πολιτιστικά, πανεπιστημιακά και άλλα ιδρύματα και παγκόσμιους οργανισμούς.  Την σημασία της εκδοτικής πρωτοβουλίας και το ανασκαφικό έργο του κ. Σταμπολίδη στην αρχαία Ελεύθερνα ανέδειξε εξάλλου στη σύντομη ομιλία της η υπουργός Πολιτισμού κυρία Λίνα Μενδώνη.

 Η ανασκαφή εντός

«Η Ελεύθερνα δεν είναι απλώς μία ανασκαφή», είπε ο κ. Σταμπολίδης. «Ουσιαστικά είναι μία διαδικασία, όπου να ανασκάπτεις τον εαυτό σου και το κοινωνικό σύνολο, όταν έχεις όλες τις δυσκολίες να αντιμετωπίσεις μέσα στο χώρο και στο χρόνο _αυτά τα καλοκαίρια της ζέστης με τον ήλιο και τη σκόνη, τους εργάτες και τους φοιτητές από όλα τα μέρη του κόσμου _  είναι η συνέχεια, η καταγραφή του υλικού, η τεκμηρίωση, η συντήρηση, η προστασία του και στο τέλος η δημοσίευση και η ανάδειξή του». Όλα αυτά μαζί είναι, που τον έχουν εμπνεύσει, πέραν των άλλων και στη συγγραφή εννέα μικρών ιστοριών, οι οποίες παρουσιάζονται στο τέλος του τόμου.

Ο ίδιος έχει δουλέψει στην Ελεύθερνα επί 36 χρόνια. Έχει ανασκάψει την περίφημη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας,  την έχει προστατεύσει με ένα εξαιρετικής αισθητικής στέγαστρο και το επιστέγασμα ήταν η δημιουργία ενός μουσείου που εγκαινιάστηκε πριν από τέσσερα χρόνια στην άκρη του αρχαιολογικού χώρου. Εκεί, όπου με τη, προστασία των βουνών όλο τριγύρω φυλάσσονται τα εξαιρετικά ευρήματα που έχουν έρθει στο φως.  Για να προχωρήσει ακόμη περισσότερο τα δυο τελευταία χρόνια στην ανακάλυψη της πρωτοβυζαντινής συνέχειάς της με σπουδαίους ναούς που αποκαλύπτονται μέσα στο άφθαρτο τοπίο.

«Η διαχρονία είναι αυτή που διατρέχει την Ελεύθερνα», επισήμανε ο ίδιος. «Νεκροπόλεις τους  όπως αυτή της Ορθής πέτρας δεν είναι τίποτε άλλο από ένας χώρος σιωπής, που όμως μιλά εύγλωττα για το κοινωνικό γίγνεσθαι σ’ αυτήν την πόλη και για τις σχέσεις της ,όχι μόνο με άλλες της Κρήτης αλλά με το Αιγαίο, την Πελοπόννησο, την Αττική, την Εύβοια, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου την Μικρά Ασία, την Κύπρο, την Φοινίκη, τις Συροπαλαιστιανιακές ακτές, την Αίγυπτο, ακόμη και την μακρινή Ετρουρία».

Η πρώιμη φάση της, όπως αναφέρει στα συμπεράσματά του, συμπίπτει με ένα μεγάλο μέρος δημιουργίας, προφορικής διάδοσης και, τέλος, σύνθεσης και καταγραφής των ομηρικών επών (9ος-6ος αι. π.Χ.). «Η νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, με το παράδειγμα της ταφικής πυράς του αριστοκράτη-πολεμιστή με τον σφαγμένο αιχμάλωτο, αποτελεί, όσο γνωρίζουμε έως σήμερα, τη μοναδική απόδειξη της αλήθειας στην περιγραφή της ταφικής πυράς του Πατρόκλου στη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας, ιδιαίτερα στο σημείο της σφαγής των δώδεκα Τρώων μπροστά στην ταφική πυρά, ως γέρας του θανόντος, συμβάλλοντας έτσι στον τερματισμό της διαμάχης μεταξύ Πλάτωνα και Αριστοτέλη, καθώς το εύρημα της  Ελεύθερνας γέρνει την πλάστιγγα υπέρ του δευτέρου».

Τα ευρήματα

Ο πλούτος των ευρημάτων της νεκρόπολης, των κτερισμάτων των πολεμιστών, των ιερειών και γενικότερα των ανθρώπων υψηλού κύρους (κοινωνικού και οικονομικού) σε συνδυασμό με τις ανθρωπολογικές μελέτες, δημιουργεί εναργείς εικόνες της κοινωνίας της Ελεύθερνας στην Πρώιμη εποχή του σιδήρου. Ηλικίες, ασθένειες, καθημερινές καταπονήσεις, συγγένειες, αιτίες και λόγοι θανάτου, ένας ολόκληρος κόσμος ξεπηδά από τη μελέτη των οστών.  Εντοπίζεται, ακόμη και η ενασχόληση των ανθρώπων εάν λ.χ. ακόμα και μια αρχόντισσα εργαζόταν με τα χέρια στον αργαλειό ή εάν κάποια άλλη γυναίκα ήταν κεραμίστρια. Επίσης καταδεικνύεται η ρωμαλεότητα των ανδρών και αν ίππευαν και αφίππευαν μια ζωή. Αλλά και οι τροφές όπως οι ελιές, τα σύκα, τα σταφύλια, υγρές ή στερεές τροφές που περιείχαν τα αγγεία. Και το  ίδιο ισχύει και για τα αρωματοδόχα αγγεία, ακόμα και τα θυμιατήρια, τα λυχνάρια και τα υποστατά, καθώς και για όσα αγγεία ίσως περιείχαν φαρμακευτικές ουσίες.

«Μια ιδέα για την καθημερινή ζωή, τα έθιμα, τη διασκέδαση, αλλά και τη θέση των κατόχων τους στην κοινωνία της εκάστοτε εποχής μάς δίδουν και τα αντικείμενα, όπως τα ξίφη και οι αιχμές σιδερένιων δοράτων για τον πόλεμο, ο μεγάλος πήλινος κύβος (ζάρι) που ήταν τότε όπως και τώρα, διασκέδαση ανδρική», όπως λέει ο κ. Σταμπολίδης. «Οι πήλινες αγνύθες και τα σφονδύλια, από την άλλη, φανερώνουν την απασχόληση των γυναικών. Κομψές περόνες από ελεφαντόδοντο ή οστό, πέραν αυτών από χρυσό ή ασήμι,  αποτελούν εξαιρετικά δείγματα κόσμησης και συγχρόνως βοηθητικά της ένδυσης κυρίως γυναικών. Τα κοσμήματα, όπως π.χ. οι χρυσοί ρόδακες αλλά, κυρίως, τα περιδέραια δηλώνουν αφ’ ενός τον πλούτο, αφ’ ετέρου την υψηλή θέση των γυναικών κατόχων τους στην κοινωνία της εποχής».

Το μουσείο

Επιστέγασμα όλων  και αναφορά στον τόμο του Ιδρύματος Λάτση  υπήρξε η δημιουργία ενός σύγχρονου από κάθε άποψη − περιβαλλοντική, αρχιτεκτονική, μουσειογραφική, μουσειολογική και μουσειοπαιδαγωγική− Μουσείου, άμεσα συνδεδεμένου με τις ανασκαφές που συνεχίζονται. Το Μουσείο χτίστηκε ανάμεσα στις κοινότητες της Ελεύθερνας και της Αρχαίας Ελεύθερνας, σε αρχικό οικόπεδο 5,5στρεμμάτων ιδιοκτησίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, μετά από παραχώρηση του ιδιοκτήτη προς τον τότε Δήμο Αρκαδίου. Μέσω του Δήμου και της Περιφέρειας Κρήτης πραγματοποιήθηκε η δωρεά προς το Πανεπιστήμιο για να χτιστεί το Μουσείο. Στο αρχικό οικόπεδο αγοράστηκαν και προστέθηκαν αργότερα 7 ακόμα στρέμματα, ιδιοκτησίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, και αποτελούν έτσι το σύνολο του εμβαδού του Μουσείου και του περιβάλλοντος χώρου.

Τα πρώτα σχέδιά του ξεκίνησαν το 2008, αλλά προχώρησαν και ολοκληρώθηκαν αργότερα. Μετά από περιπέτειες, η υλοποίησή του εντάχθηκε σε Πρόγραμμα ΕΣΠΑ. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 2012 και ολοκληρώθηκαν το 2015, πλην της οριστικής τοποθέτησης των εκθεμάτων, που έγινε μερικούς μήνες αργότερα.

«Ως μουσείο αρχαιολογικού χώρου, του πρώτου μουσείου αρχαιολογικού χώρου στην Κρήτη, στεγάζει τις αρχαιότητες της αρχαίας πόλης, δίδει έμφαση στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου και στον Όμηρο και, λόγω των συνεχιζόμενων ανασκαφών, πρωτοτυπεί και σε έναν άλλο τομέα: μπορεί με τα νέα κάθε φορά ευρήματα να ανανεώνει το υλικό των προθηκών του ανά τετραετία, έτσι ώστε να το επισκέπτονται ξανά και όσοι το έχουν δει και παλαιότερα», επισημαίνει τέλος ο κ. Σταμπολίδης .

Να σημειωθεί όμως, ότι η έκδοση οφείλει πολλά και στην φωτογραφική ματιά του ειδικευμένου στην αποτύπωση αρχαιολογικών θεμάτων Σωκράτη Μαυρομμάτη όπως και στην ιδιαίτερη αισθητική και φροντίδα της κυρία Ειρήνης Λούβρου των  εκδόσεων «Ολκός»

Όσον αφορά για τον επόμενο τόμο του Ιδρύματος Λάτση, θα είναι αφιερωμένος στο Μουσείο Μεσολογγίου, το οποίο θα εγκαινιασθεί στο τέλος του 2021.