Ναυτιλία και τέχνη: Νέα έκθεση από τη Συλλογή Γιώργου Οικονόμου

«Σκέφτομαι με εικόνες» είχε δηλώσει η γερμανίδα γλύπτρια Καταρίνα Φριτς (Katharina Fritsch), που παρουσιάζεται από τη Συλλογή Γιώργου Οικονόμου για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Ο χώρος θα ανοίξει το καλοκαίρι ύστερα από αρκετό διάστημα μακριά από τα δημόσια τεκταινόμενα της σύγχρονης τέχνης (διακριτικά και ιδιωτικά, το ενδιαφέρον παρέμενε απαρασάλευτο).

Στο μεταίχμιο ανάμεσα στην πραγματικότητα και το φανταστικό, το ρεαλιστικό και μεταφυσικό στοιχείο, το όνειρο και τον εφιάλτη. Με τα γλυπτά της επικρατεί μία αίσθηση αστάθειας και παρά τα εντυπωσιακά τους χρώματα, ειρωνικά πεισιθάνατη.

Η Φριτς αναδείχθηκε στα εικαστικά στις αρχές της δεκαετίας 1980. Οι μεγαλειώδεις φόρμες των γλυπτών που σφυρηλατεί και βάφει με χαρακτηριστική μονοχρωμία δανείζονται υλικό και θεματολογία από το ζωικό βασίλειο, τη φύση, την καθημερινότητα του ανθρώπου, την κοινοτοπία των αντικειμένων γύρω του. Όπως και στη μυθολογία από την οποία εμπνέεται, όλα τα όντα μοιάζουν να τανύζουν τις δυνάμεις και τα χαρακτηριστικά τους στο έπακρο. Με παροιμειώδη υπερρεαλιστική διάθεση, η Φριτς παρουσιάζει το σουρεαλιστικό ως κανονικό και vice versa.

To στήσιμο της δουλειά της πραγματοποιείται με τρόπο που απαιτει την τεταμένη προσοχή του θεατή. Η θέαση των έργων λειτουργεί προοπτικά ή εξ αντανακλάσεως. Με την αίσθηση εσωτερικής οπτικής αντήχησης ή μυστηριώδους αίσθησης (gestalt) που προκαλεί, ο θεατής βρίσκει δύσκολο να τα προσπεράσει.

Η έκθεση στη Συλλογή Γιώργου Οικονόμου αποτελεί την πρώτη παρουσίαση της Φριτς στην Ελλάδα, η πλούσια ιστορία της οποίας στην παραστατική γλυπτική, τη μυθολογία και τη λαϊκή αφήγηση, ενσωματώνεται έκδηλα στη δουλειά της γλύπτριας και προσθέτει ένα επιπλέον επίπεδο στον τρόπο πρόσληψής της από το κοινό.

Για τη συγκεκριμένη έκθεση επέλεξε να δείξει πρόσφατα γλυπτά καθώς και μερικά από τα πρώτα έργα που δημιούργησε την περίοδο γύρω από την ολοκλήρωση των σπουδών της στην Ακαδημία Τεχνών του Ντίσελντορφ στις αρχές της δεκαετίας του 1980.

Στους τρεις ορόφους του εκθεσιακού χώρου στην Αθήνα, θα ενορχηστρώσει μια προσεκτικά σχεδιασμένη και ολιστική εμπειρία για τον επισκέπτη. Εξάλλου, όπως και η ίδια έχει δηλώσει, «ποτέ δεν αντιμετωπίζω μια έκθεση απλώς ως ακολουθία έργων αλλά πάντα κοιτώ την μεγάλη εικόνα».

Στο ισόγειο βρίσκονται τα έργα Ei / Egg, Laterne / Lantern και Schädel / Skull (2017) που ως άτυπη τριλογία εκτίθενται πάντα μαζί. Πολλές φορές συνηθίζει να ομαδοποιεί τα γλυπτά της βάσει ιδεών, χρωμάτων και μορφών, που στην πράξη δημιουργούν ξεχωριστούς συσχετισμούς οι οποίοι προκύπτουν ίσως από το φαινόμενο της εννοιολογικής δράσης – αντίδρασης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, έργα απατηλά απλά στη σύλληψή τους (μια φυσική μορφή, ένα φωτιστικό κλασικού ύφους, ένα σύμβολο θνησιμότητας) περιπλέκονται το ένα με το άλλο, δημιουργώντας μετατοπίσεις στα οικεία, συνήθη νοήματα τους, έντονο νοηματικό σπινθήρα και εντελώς απροσδόκητους, νέους συνειρμούς.

Στο δεύτερο όροφο, η Φριτς υιοθετεί ένα ναυτικό θέμα αξιοποιώντας την πλούσια ναυτική ιστορία του ελληνικού λαού η οποία περνάει μέσα από το δικό της φίλτρο και τον ασίγαστο ενθουσιασμό της γύρω από τα όνειρα, το υποσυνείδητο, τα πλάσματα του βυθού.

Το έντονο πορτοκαλί στο έργο Oktopus /Octopus (Χταπόδι, 2008) της Φρίτς στέκεται σαν  έκθεμα σε τρίποδο λευκό τραπέζι. Παρότι βρίσκεται «έξω από τα νερά του» το έμπλεο μυθολογικών συνειρμών και συνάμα πραγματικό αυτό πλάσμα, συσφίγγει με το υψωμένο πλοκάμι του το σώμα ενός μαυροντυμένου δύτη.

Η Φριτς ξεκάθαρα εξυμνεί τη θρυλική ευφυΐα αυτού του υδρόβιου ζώου και τον παραδειγματικό χαμαιλεοντισμό του, που του επιτρέπει να προσαρμόζεται στο χρώμα του περιβάλλοντός του (έναν όρο τόσο αγαπημένο στη φιλολογία με όλες τις συνδηλώσεις του). Με αυτήν την τόσο εξευγενισμένη ιδιότητά του (όπως συμβαίνει και με το Ei / Egg), θα μπορούσε ίσως να εφαρμόσει τον ακριβή, καθεαυτό διαχωρισμό του ενώ κινείται στο περιβάλλον. Στο δική της σύλληψη, το χταπόδι αναδεικνύεται ως πραγματικός νικητής της θάλασσας, όχι το ανθρώπινο είδος.

Αυτή η εντύπωση ολοκληρώνεται και με την παρουσίαση στην έκθεση ενός χαρακτικού από τον 19ο αιώνα το οποίο εκείνη εμφανίζει σε μεγενθυμένο αντίγραφο. Ένας δύτης ανακάλυψε το σώμα μιας γυναίκας πλάι στο ναυάγιο ενός ατμόπλοιου. Τα χέρια της βρίσκονται διπλωμένα στο έδαφος ενώ τα χέρια του περιδεούς δύτη ορθώνονται ψηλά στον ουρανό εκφράζοντας το σοκ του και δημιουργώντας  κύμα χειρονομιών και δράσης κατά μήκος αυτής της σεξουαλικά φορτισμένης εικόνας.

Η Φριτς αντιμετώπισε την έκθεση ως ευκαιρία για να εμβαθύνει περαιτέρω την έρευνά της γύρω από το λυκόφως, την αμφισημία, την ευμετάβλητη φύση, τα αχαρτογράφητα οράματα και τις απρόβλεπτες ψυχικές καταστάσεις οι οποίες προκύπτουν τη στιγμή που η μέρα πέφτει σε νύχτα.

Προφανής επιρροή στη δουλειά της, ο Τζόρτζιο Ντε Κίρικo (ίσως διόλου τυχαίο το ότι γεννήθηκε στο Βόλο το 1888). Η υπερρεαλιστική διάθεση, ο δραματικός τρόπος με τον οποίο ο Ντε Κίρικο απομονώνει και υπερτονίζει τις μορφές του ανακαλείται στην παρουσίαση της Φριτς στον τρίτο όροφο. Κάθε ξεχωριστό αντικείμενο υιοθετεί τα χαρακτηριστικά κάποιου συμβόλου.

Η έκθεσή της στη Συλλογή αποτελεί μεστό σύμπαν όπου συλλογικά συναισθήματα, εμπειρίες και αναμνήσεις υπερβαίνουν το στείρο υποκειμενικό επίπεδο και εξακοντίζονται σε μια πανσπερμία από κοινούς συνειρμούς και ερμηνείες.

Η σημασία της επιμελήτριας

Την έκθεση επιμελείται η Τζέσικα Μόρκγαν (Jessica Morgan) σε στενή συνεργασία με τη δημιουργό καθώς και τη διευθύντρια της Συλλογής Γιώργου Οικονόμου Σκάρλετ Σματάνα (Skarlet Smatana). Την έκθεση συμπληρώνει πλούσια έκδοση με κείμενα της Μόργκαν και της Ζακλίν Μπερκχαρντ (Jacqueline Burckhardt).

Η επιμελήτρια της έκθεσης ανέλαβε τη διευθυντική θέση στο διάσημο ίδρυμα Dia Art Foundation (ο Γιώργος Οικονόμου συμμετέχει στο Δ.Σ.) τον Ιανουάριο του 2015. Αυτό σημαίνει ότι έχει υπό την ευθύνη της όλες τις πλευρές του προγράμματός του, από τα πρωτοποριακά land art πρότζεκτς (in situ εγκαταστάσεις στην λεγόμενη τέχνη του τοπίου), τις εντόπιες site-specific παραγγελίες, τις συλλογές, τις εκθέσεις, τις δράσεις και τις δράσεις σε όλες τις τοποθεσίες του ιδρύματος. Το 2018, ανακοίνωσε αναλυτική πολυετή εκστρατεία που αφορά την αναβάθμιση και τον εκσυγχρονισμό των κεντρικών χώρων του ιδρύματος καθώς και του στούντιο που διατίθεται στους καλλιτέχνες.

Πριν από αυτή τη θέση, διακρίθηκε ως επιμελήτρια διεθνούς τέχνης στην Tate Modern (ο Οικονόμου συμμετέχει στο ΔΣ) στο Λονδίνο (2010 – 2014) και επιμελήτρια στην Tate (2002 έως το 2010). Παράλληλα με την επιμελητική της δράση, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της συλλογής του κορυφαίου βρετανικού οργανισμού. Επίσης υπήρξε επιμελήτρια στο Institute of Contemporary Art στη Βοστώνη και επιμελήτρια στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Σικάγου.

Η σημασία της Συλλογής

Ο χαμηλών τόνων συλλέκτης Γιώργος Οικονόμου ρίζωσε τη συλλογή του στους άξονες της ιστορίας, της κοινωνικής ευαισθησίας με ορίζοντα τα υψίπεδα της αισθητικής. Η συλλεκτική του δραστηριότητα άρχισε να ωριμάζει τη δεκαετία του 1990, με επίκεντρο την ευρωπαϊκή τέχνη των αρχών του εικοστού αιώνα. Έκτοτε επεκτάθηκε στη μεταπολεμική και τη σύγχρονη τέχνη.

Η Συλλογή έχει ιδιαίτερη σημασία στον ευρύτερο καλλιτεχνικό κόσμο καθώς κατέχει τον κύριο όγκο έργων από τους κορυφαίους Γερμανούς Ότο Ντιξ (Otto Dix, 1891-1969) και Ότο Μούλερ (Otto Mueller, 1874-1930). Ο πρώτος με τον ευγλώττο εξπρεσιονισμό του ανέδειξε τη φρικαλεότητα του Πολέμου και ο δεύτερος εξύμνησε την ελευθερία του ανθρώπου και τη νομαδική ζωή των τσιγγάνων (οι Ναζί τον θεώρησαν εκφυλισμένο). Αμφότεροι θεωρούνται βασικοί εκπρόσωποι του μεγάλου αισθητικού ρεύματος στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, που ονομάζεται Εξπρεσιονισμός.

Η εμβάθυνσή του στη γερμανική σκήνη συνεχίζεται με τους κορυφαίους διεθνώς Γκέοργκ Μπέιζλιτς (Georg Baselitz), Ίζα Γκένσκεν (Isa Genzken), Αντρέας Γκέρσκι (Andreas Gursky), Γούντερ Φοργκ (Günther Förg), Μάρτιν Κιπενμπέργκερ (Martin Kippenberger), Άλμπερ Έλεν (Albert Oehlen), Σίγκμαρ Πόλκε (Sigmar Polke), Νέο Ράουχ (Neo Rauch) και Γκέντερ Ούκερ (Günther Uecker).

Οι οποίοι στη συλλογή του συνδιαλλέγονται με τους διάσημους της αγγλοσαξονικής κυριαρχίας όπως η Λουίζ Μπουρζουά (Louise Bourgeois), Μαρκ Μπραντφορντ (Mark Bradford), Αλμπέρτο Μπούρι (Alberto Burri), Νταν Φλάβιν (Dan Flavin), Λούτσιο Φοντάνα (Lucio Fontana), Ρόμπερτ Γκόμπερ (Robert Gober), Ντέιβιντ Χάμονς (David Hammons), Ντόναλντ (Donald Judd), Ελσγουορθ Κέλι (Ellsworth Kelly), Ιβ Κλάιν (Yves Klein), Ανιές Μάρτιν (Agnes Martin), Πολ Μακ Κάρτνεϊ (Paul McCarthy),  Τσάρλς Ρέι (Charles Ray), Τζέιν Σάβιλ (Jenny Saville), Καζουό Σιράγκα (Kazuo Shiraga), Φρανκ Στέλα (Frank Stella) και Τζεφ Γουόλ (Jeff Wall).

Συνήθως οργανώνονται δύο με τρεις εκθέσεις ανά έτος στη Συλλογή σε συνεργασία με διεθνή ιδρύματα και επιμελητές και εκδίδονται αξιόλογες μελέτες. Δίνουν το ερέθισμα για υψηλού επίπεδου διάλογο γύρω από την Ιστορία αλλά και ζητήματα κοινωνικής ευαισθησίας, που δεν παύουν να συγκινούν τον ίδιο τον συλλέκτη.

Μετά την αποφοίτησή του από το Κολλέγιο Αθηνών, ο Γιώργος Οικονόμου αποφοίτησε από το κορυφαίο Massachusetts Institute of Technology (MIT) στην Αμερική προτού εφορμήσει στη  ναυτιλιακή του καριέρα, τις υπεράκτιες γεωτρήσεις και τις επενδύσεις σε ακίνητα.

Ανάμεσα στον εκκωφαντικό, παγκοσμιοποιημένο καλλιτεχνικό κόσμο, εκείνος διακρίνεται ως ήρεμη δύναμη (παρότι οι κακεντρεχείς θα τον χαρακτηρίσουν εκκεντρικό). Όλα τα σημαντικά μουσεία του κόσμου στηρίζουν τη βαρύτιμη Συλλογή του (μέχρι και ο Bloomberg). Ξεχωρίζει ανάμεσα σε άλλες διεθνείς συλλογές και διότι ο Γιώργος Οικονόμου δεν λειτουργεί ως παίκτης στο διεθνές χρηματιστήριο της σύγχρονης τέχνης. Τη δημιούργησε και τη χτίζει για το «κέφι» του (ενώ τη μοιράζεται με τον κλειστό του κύκλο και, βεβαίως, ενίοτε με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο). Μεσουρανεί ως βέρος εστέτ, από τους πλέον σπάνιους του «είδους».

Πληροφορίες

Η έκθεση θα ανοίξει για το κοινό τον Ιούνιο του 2021.

Συλλογή Γιώργου Οικονόμου, Λεωφόρος Κηφισίας 80, Μαρούσι.

Ημέρες και ώρες λειτουργίας: Δευτέρα έως Παρασκευή, 10 πμ έως 6 μμ..