Μονή Δαφνίου: Από τον Απόλλωνα και το χριστιανισμό ως τον Ιμπέριο και τη Μαργαρώνα

Τουρίστες στον τόπο μας

«Από την αγρίαν Πάρνηθα ξεκινά δια να λουσθή εις της Σαλαμίνος την θάλασσαν ο αγαθός Αιγάλεως. Αυτός χωρίζεται κατά την Ιεράν Οδόν εις Κορυδαλλόν και εις Ποικίλον όρος, δηλαδή εις Στεφανοβούνι και Δαφνοβούνι της μεταγενεστέρας αντιλήψεως και μας αφήνει εις το μέσον τα περίφημα στενά. Τα στενά αυτά περικλείουν και το κατάχρυσον Δαφνί, το ψηφιδωτόν τούτο καύχημα της Αττικής και της Βυζαντινής τέχνης…».

Αρχές του 20ού αιώνα ο μέγας ιστοριοδίφης, λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Δημήτριος Καμπούρογλους περιγράφει την περιοχή του Δαφνίου, όπου, όπως λέει επίσης «Ενός περίπου έτους ημέρας διέγραψα από τον βίον μου άλλοτε διευθύνων τας ανασκαφάς επί της Ιεράς Οδού και πέριξ του μοναστηριού του Δαφνιού».

Χαμηλά βουνά, φύση ανέγγιχτη, κάποια χωριατόσπιτα εδώ κι εκεί, κάποια χωραφάκια προς τη θάλασσα. Ερημιά, που μόνον από κάποιες παλιές φωτογραφίες ή ζωγραφικούς πίνακες μπορεί να αναπαραστήσει κανείς. Άλλωστε και οι επιβάτες των αυτοκινήτων που κινούνται σήμερα με ταχύτητα στην Λεωφόρο Αθηνών μόνον φευγαλέα μπορούν να την δουν. Κι ας είναι δίπλα τους.

Ένα πραγματικό βυζαντινό κόσμημα με εντυπωσιακή αρχιτεκτονική και μοναδικής τέχνης ψηφιδωτά, που παρ’ ότι δεν έχουν διασωθεί όλα κατατάσσουν τη Μονή Δαφνίου στα περιώνυμα μνημεία του ελλαδικού χώρου. Στοιχεία άλλωστε για τα οποία η Μονή είναι ενταγμένη στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

Η αρχή της ιστορίας

Στα έντεκα μόλις χιλιόμετρα από την Αθήνα, μέσα στον αστικό ιστό πια, αλλά πάντα πάνω στον άξονα της Ιεράς Οδού, που ακολουθούσαν στην αρχαιότητα οι μύστες των Ελευσινίων μυστηρίων η Μονή Δαφνίου έχει ταλαιπωρηθεί πολύ στους αιώνες από την ίδρυσή της –επιδρομές, καταστροφές, σεισμοί_ αλλά χάρις σε ένα τεράστιο πρόγραμμα αποκατάστασης, που κράτησε πολλά χρόνια, σήμερα είναι σε καλύτερη κατάσταση από ποτέ. Αν και απομένουν αρκετά ακόμη να γίνουν.

Η ιστορία πάει πολύ πίσω. Αρχικά στη θέση της μονής φαίνεται ότι βρισκόταν ένα αρχαίο ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα Δαφναίο. Με τον καθαγιασμό των ειδωλολατρικών χώρων όμως και γύρω στον 6ο αιώνα πάνω στα ερείπιά του κτίσθηκε μια χριστιανική βασιλική, που κι αυτή όμως με τη σειρά της καταστράφηκε, όπως υπολογίζεται κατά τη διάρκεια των σλαβικών επιδρομών του 7ου και του 8ου αιώνα.

Στη θέση της βασιλικής ιδρύθηκε η Μονή όπως την ξέρουμε σήμερα, τον 11ο αιώνα και συγκεκριμένα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, περί το 1080 -1100 δηλαδή. Ιδρυτής ωστόσο δεν αναφέρεται, αν και πολλοί ερευνητές θεωρούν, ότι ήταν αυτοκράτορας ή αξιωματούχος, γιατί τόσο η αρχιτεκτονική όσο και η διακόσμηση του καθολικού παραπέμπουν στην καλλιτεχνική επίδραση της Κωνσταντινούπολης.

Οχυρό και μοναστήρι

Το μοναστήρι ήταν οχυρωμένο. Με ισχυρό περίβολο, πύργους και επάλξεις, όπως ακριβώς δηλαδή, ένα φρούριο. Κάτι απαραίτητο για την ερημική τοποθεσία στην οποία βρισκόταν, για την προστασία των μοναχών, όχι μόνον από ξένους επιδρομείς αλλά και από ληστές.

Ο περίβολος, ένα τμήμα του οποίου σώζεται και σήμερα εντυπωσιάζοντας με την κατασκευή του ήταν τετράγωνος, με τείχος ύψους οκτώ μέτρων και πάχους 1,60 μέτρα. Εσωτερικά υπήρχε περίδρομος που περιέτρεχε το τείχος ενώ ανά τακτά διαστήματα υπήρχαν και τετράγωνοι πύργοι, από τους οποίους σήμερα σώζονται τρεις προς την πλευρά της Ιεράς Οδού.

Ιδιαίτερα προστατευμένη με οχυρωματικό πύργο ήταν και η κύρια πύλη, που βρισκόταν στην δυτική πλευρά ενώ μια μικρότερη στα ανατολικά είναι αυτή από την οποία μπαίνουμε σήμερα στο μοναστήρι.

Υψηλή τέχνη

Το μεγάλο ενδιαφέρον το παρουσιάζει ωστόσο το καθολικό της Μονής, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Αρχιτεκτονικά πρόκειται για σταυροειδή οκταγωνικό ναό με κύριο χαρακτηριστικό του τις μεγάλες διαστάσεις του τρούλου και τον τρόπο στήριξής του, ώστε να αφήνεται ελεύθερος ο κεντρικός χώρος.

Η κατασκευή του εξάλλου είναι εξαιρετική: Πλούσια κεραμοπλαστικά μοτίβα γύρω από τα παράθυρα, ορθομαρμαρώσεις και γενικότερα πολυτελής μαρμάρινος διάκοσμος και βέβαια τα περίφημα επιτοίχια ψηφιδωτά, που συγκαταλέγονται στα αριστουργήματα της βυζαντινής τέχνης, καθώς έχουν δημιουργηθεί με σπάνια δεξιοτεχνία.

Ο αυστηρός Παντοκράτορας στον τρούλο πλαισιώνεται από την Παναγία στην κόγχη του Ιερού με τη συνοδεία αρχαγγέλων, από προφήτες, παραστάσεις του Ευαγγελισμού, της Γέννησης, της Βάπτισης και της Μεταμόρφωσης, από σκηνές από τη ζωή του Χριστού και της Παναγίας, από αγίους και ιεράρχες.

Όλες οι μορφές προβάλλονται σε χρυσό βάθος, οι αναλογίες τους είναι αρμονικές, οι κινήσεις τους συγκρατημένες και η έκφραση στα πρόσωπά τους αντανακλά υψηλό ήθος και ευγένεια. Πρόκειται για ιδανικές μορφές σαν αυτές που βλέπουμε στα αρχαία ελληνικά έργα τέχνης.

Στο μοναστηριακό συγκρότημα υπήρχαν επίσης τα κελιά των μοναχών και άλλα κτίσματα, όπως η τράπεζα, το μαγειρείο και ο λουτρώνας από τα οποία σώζονται ελάχιστα κατάλοιπα. Έχει εντοπισθεί όμως και η υπόγεια δεξαμενή (κινστέρνα) σε βάθος περίπου επτά μέτρων, χωρητικότητας 300 κυβικών.

Μέσα στο δάσος ωστόσο έχει βρεθεί και ένα ερειπωμένο εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο, που επίσης κτίσθηκε τον 11ο αιώνα και φαίνεται ότι ήταν ο κοιμητηριακός ναός, αφού σε υπόγεια κρύπτη του βρέθηκαν τρία οστεοφυλάκια.

Επί Τουρκοκρατίας εξάλλου προσκολλήθηκε στα δυτικά του εξωνάρθηκα ένα παρεκκλήσι, το οποίο είχε κατασκευασθεί από την Συντεχνία των Μπακάληδων!

Καταστροφές και λεηλασίες

Η μεγάλη λεηλασία της Μονής έγινε το 1205 από τους Σταυροφόρους _ένα χρόνο πριν είχαν λεηλατήσει την Κωνσταντινούπολη_ και στη συνέχεια ο Όθων ντε λα Ρος, που έγινε δούκας των Αθηνών την παραχώρησε το 1207 στους Κιστερκιανούς μοναχούς.

Οι Γάλλοι μοναχοί έμειναν περί τους δυόμισι αιώνες στη Μονή Δαφνίου και στο διάστημα αυτό έκαναν κάποιες μετασκευές αλλά και επισκευές στους χώρους, επειδή μεσολάβησε και ένας σεισμός. Σ’ αυτή την περίοδο πάντως η μονή ονομαζόταν Delfino, Dauferins, Dalphino κ.λ.π. και σ’ αυτή θάβονταν οι δούκες των Αθηνών.

Με την αλλαγή πάντως των κατακτητών και την κατάληψη της Αθήνας από τους Τούρκους το 1458, η Μονή Δαφνίου παραδόθηκε στους ορθόδοξους χριστιανούς.

Λίγο πριν την Ελληνική Επανάσταση οι περιηγητές, αρχαιόφιλοι αλλά και αρχαιοκάπηλοι φθάνουν και στο Δαφνί.

Ένας από αυτούς, ο λόρδος Έλγιν θα αφαιρέσει τρεις λεπτούς, ιωνικούς κίονες που σήμερα βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο ενώ στη θέση του έχει απομείνει μόνον ένας. Μερικά χρόνια αργότερα η Μονή θα βρεθεί κι αυτή στη φωτιά του πολέμου, με τους Τούρκους να προκαλούν μεγάλες καταστροφές στα κτήρια.

Η απαξίωση

Παρ’ όλα αυτά και ελλείψει κτηριακών υποδομών στα πρώτα χρόνια του νέου κράτους οι χώροι της Μονής, χρησιμοποιούνται για διάφορους λόγους έστω και ερειπωμένοι. Αρχικά στέγασε Βαυαρικά στρατεύματα, που είχαν μετατρέψει τα κελιά των μοναχών σε στάβλους και στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της αγγλογαλλικής κατοχής του Πειραιά Γάλλους στρατιώτες, που απομονώθηκαν εκεί να προστατευθούν από την επιδημία χολέρας.

Για ένα μικρό διάστημα εξάλλου από το 1838 ως το 1839 στεγάστηκε στο μοναστήρι το δημόσιο ψυχιατρείο ενώ η τελευταία ανοίκεια χρήση του ήταν όταν μετατράπηκε σε ποιμνιοστάσιο.

Και σαν να μην έφταναν αυτά μια σειρά από σεισμούς στα επόμενα χρόνια -το 1888, έπεσε ο τρούλος του Καθολικού- έδωσαν το τελειωτικό κτύπημα.

Οι εργασίες για τη στερέωση και την αποκατάσταση της Μονής και βέβαια για την συντήρηση των ψηφιδωτών άρχισαν από τα τέλη του 19ου αιώνα, Συνεχίζονται όμως, καθώς ο σεισμός του 1999 προκάλεσε μεγάλες ζημιές στο μνημείο. Ακόμη και πέρυσι ένα μικρός σχετικά σεισμός, που είχε συμβεί στην Αττική, είχε τις επιπτώσεις του.

Θρύλοι και παραδόσεις

Η ακτινοβολία ωστόσο της Μονής υπήρξε μεγάλη στους αιώνες της λειτουργίας της, γι’ αυτό δεν είναι περίεργο που οι άνθρωποι την συνέδεσαν με πολλούς θρύλους. Κυρίως για δυστυχισμένες βασιλοπούλες, όπως μία ονόματι Δάφνη, που έχτισε υποτίθεται το μοναστήρι, για μια δούκισσα που την φυλάκισε εκεί και την στραγγάλισε ο ανιψιός της τελευταίος δούκας των Αθηνών ή για το ερωτικό ζευγάρι τον Ιμπέριο και την Μαργαρώνα, που αφού έχασε τον αγαπημένο της ίδρυσε τη μονή. Αλλά ούτε η λογοτεχνία έχει παραβλέψει τη σημασία του αν θυμηθούμε την Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροΐδη, το Λεμονοδάσος του Κοσμά Πολίτη ή τον Καβάφη με το ποίημά του «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας».

Όπως γράφει ο Ανδρέας Καραντώνης «Γέμισε και η Αττική από σταυροθόλωτους βυζαντινούς ναούς, από βασιλικές, από απόμερα εκκλησάκια που θυμίζουν μοναξιά και ταπεινοσύνη, αποχή από τα εγκόσμια και ανάληψη στον κόσμο των αοράτων θεϊκών δυνάμεων.

Όχι πια το πλαστικό μάρμαρο που αποθέωσε την ομορφιά και τη δύναμη του ανθρώπινου σώματος, αλλά οι ζωγραφισμένοι ημισκότεινοι εσωτερικοί τοίχοι της χριστιανικής εκκλησιάς, οι επιβλητικοί θόλοι με την αυστηρή μορφή του Παντοκράτορα και του Χριστού, οι άγιες εικόνες των τέμπλων με τις αxνοζωγραφισμένες μορφές των Αγίων και των Οσίων, των Προφητών και των Αποστόλων, της Παρθένου με το βρέφος στην αγκαλιά της» (Ελληνικοί Χώροι).

Στη Μονή Δαφνίου οι ημέρες επίσκεψης είναι από την Τετάρτη ως και την Κυριακή ενώ η είσοδος είναι ελεύθερη