Μύρτις: Από τον λοιμό της Αθήνας σ’ ένα σύγχρονο νόμισμα

Πέθανε πριν από 2500 χρόνια σ΄έναν λοιμό. Τον χειρότερο της αρχαίας Αθήνας.

Όταν οι άνθρωποι έσβηναν ο ένας μετά τον άλλο, νέοι, γέροι , παιδιά, αβοήθητοι όλοι. Εκείνη δεν είχε τίποτε το ιδιαίτερο. Ένα άτυχο, ανώνυμο κορίτσι, που ακολούθησε την μοίρα των υπολοίπων. Και έτσι θα έμενε για πάντα, αν δεν ανακαλύπτονταν το 1994 σ΄ έναν ομαδικό τάφο στην άκρη του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραμεικού τα κατάλοιπά της.

Η Μύρτιδα, με το όνομα που της έδωσαν έκτοτε, έγινε διάσημη. Απέκτησε «πρόσωπο», χάρις στην ανάπλαση των οστών του κρανίου, που είχαν απομείνει, ταξίδεψε σ΄όλη την Ελλάδα και στο εξωτερικό και πλέον έγινε νόμισμα.

Μία ασημένια συλλεκτική έκδοση των 5 ευρώ στο πλαίσιο του Νομισματικού Προγράμματος του υπουργείου Οικονομικών και της Τράπεζας της Ελλάδος, που στην πρόσθια όψη απεικονίζει το πρόσωπο της ενδεκάχρονης Μύρτιδας σε κατατομή και στην πίσω την ακολουθία του DNA του μικροβιακού παράγοντα, που ευθύνεται για το θάνατό της.

Γιατί, μετά από πολλά χρόνια υποθέσεων και θεωριών ως προς τα αίτια του λοιμού, που προκάλεσε τον όλεθρο, οι ιστορικοί επιδημιολόγοι και άλλοι επιστήμονες, χρησιμοποιώντας σύγχρονες, εργαστηριακές μεθόδους DNA, έχουν καταλήξει πλέον στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για το βακτήριο της Salmonella enterica serovar Typhi, το οποίο είναι υπεύθυνο για την εκδήλωση του τυφοειδούς πυρετού.

Ο Θουκυδίδης λέει ότι η νόσος ξεκίνησε από την Αιθιοπία και, στη συνέχεια, άρχισε να ανεβαίνει προς τη Μεσόγειο, αλλά και προς την Περσική αυτοκρατορία. Στην Αθήνα, όμως, έφθασε από τον Πειραιά, το μεγάλο λιμάνι που καθημερινά δεχόταν πλοία, φορτωμένα εμπορεύματα από την Ανατολή.

Όποια αφετηρία κι αν είχε, το αποτέλεσμα ήταν τραγικό, αφού αφάνισε το ένα τρίτο του πληθυσμού της, μπορεί και παραπάνω, διέλυσε τις δομές του κράτους, προκάλεσε την αμφισβήτηση των θεών και, εν τέλει, αποδυνάμωσε δραματικά την ισχύ της πόλης, η οποία ουδέποτε ανέκτησε στο μέλλον την παλιά της αίγλη.

Στα 430 π.Χ., δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, καλοκαίρι ήταν, όταν άρχισε η επιδημία και χρειάστηκαν δύο χρόνια για να κάνει τον πρώτο κύκλο της, για να επανέλθει στη συνέχεια, μετά από μία μικρή ανάπαυλα το 427 ως το 426 π.Χ.

Και, στο διάστημα αυτό, ανάμεσα στα θύματα θα ήταν και ο Περικλής, ενώ ο Θουκυδίδης που εξιστορεί με κάθε λεπτομέρεια τα γεγονότα εκείνων των ημερών στην πόλη, αλλά ακόμη και τα συμπτώματα της αρρώστιας, θα ήταν ένας από τους νοσούντες, αλλά επιζήσαντες.

Η πρώτη υποψία ήταν ότι οι Σπαρτιάτες προσπαθούσαν να τους δηλητηριάσουν, ρίχνοντας δηλητήριο στις δεξαμενές, αλλά η υπόθεση γρήγορα εγκαταλείφθηκε. Το γεγονός, εξάλλου, ότι ο πληθυσμός της πόλης είχε αυξηθεί τρομερά, λόγω της πολιορκίας της πόλης από τους εχθρούς, που είχε αναγκάσει τους κατοίκους της υπαίθρου να μετακινηθούν προς το άστυ, ζώντας μάλιστα κάτω από άθλιες συνθήκες, υπήρξε ένας επιπλέον παράγοντας για την μετάδοση της αρρώστιας.

Ο Θουκυδίδης περιγράφει δραματικές σκηνές, μιλώντας για γιατρούς που αδυνατούσαν να προσφέρουν βοήθεια -μεταξύ αυτών ήταν και ο Ιπποκράτης- για ανθρώπους ημιθανείς που στριμώχνονταν στις κρήνες για νερό, για τα ιερά που ήταν κατειλημμένα από αρρώστους, για πεθαμένους που τους στοίβαζαν τον ένα πάνω στον άλλο καταλύοντας κάθε ηθικό κανόνα, ακόμη και για την επίδοση σε ακολασίες.

Σε μια τέτοια ταφή, ανάμεσα σε 150 περίπου άτομα, αρκετά από τα οποία παιδιά, ανακαλύφθηκε και η Μύρτιδα. Η ανασκαφή ήταν σίγουρα από τις πιο συγκινητικές που μπορεί να διεξάγει ένας αρχαιολόγος, στην προκειμένη περίπτωση η κυρία Έφη Μπαζιωτοπούλου- Βαλαβάνη, που βρέθηκε μπροστά στο μακάβριο εύρημα.

Η χρονολόγηση, ο τρόπος της ταφής των νεκρών, βιαστικός, χωρίς την φροντίδα που επιβαλλόταν, όλα τα στοιχεία συμφωνούσαν. Μια τραγική περίοδος της ιστορίας της αρχαίας Αθήνας και των κατοίκων της σ΄ έναν λάκκο, μήκους 6,5 μέτρων και βάθους μόλις 1, 6 μ.

Η διατήρηση του κρανίου της Μύρτιδας και κυρίως της οδοντοφυΐας με ορισμένα νεογιλά δόντια, ήταν τα στοιχεία που επέτρεψαν στον κ. Μανώλη Παπαγρηγοράκη, επίκουρο καθηγητή της Οδοντιατρικής Σχολής Αθηνών να προχωρήσει στην ανάπλαση του προσώπου της, με τη συμμετοχή του διάσημου για τέτοιες αναπλάσεις γλύπτη Οσκαρ Νίλσεν.

Η μικρή Αθηναία αναγεννήθηκε και πρωτοπαρουσιάστηκε το 2010 στο Μουσείο της Ακρόπολης, ενώ, πέρα από τα ταξίδια της, έχει ανακηρυχθεί από τα Ηνωμένα Έθνη ως «φίλη των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας του ΟΗΕ» και συνεργάτιδά τους στην καταπολέμηση των ασθενειών και της φτώχειας.

Ένα νόμισμα γι΄αυτήν «είναι η καλύτερη απόδειξη αυτού που ονομάζουμε κοινωνική ευθύνη και, αγγίζοντας τη σκέψη ενός παιδιού, να του μεταδώσουμε πανανθρώπινες αξίες και να του κεντρίσουμε το ενδιαφέρον για τον αρχαίο μας πολιτισμό», όπως είχε πει στην παρουσίαση του νομίσματος ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, κ. Γιάννης Στουρνάρας.