Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα – Η γυναίκα που σημάδεψε μια εποχή στην Τέχνη

Είχατε ακούσει ποτέ την Μαρίνα να ξεναγεί; Μ΄εκείνη την ωραία, καθαρή φωνή της, με λόγια απλά και κατανοητά ακόμη και για τους αδαείς, κάνοντας τους εικαστικούς όρους ν΄ ακούγονται προσιτοί, νιώθοντας τ΄ ακροδάχτυλά της να χαϊδεύουν τους πίνακες, χωρίς καν να τα ακουμπά, ρίχνοντας  φως στα πρόσωπα, του Γκρέκο αίφνης όπως στην «Πεντηκοστή» όπου αναγνωρίζεται και ο ίδιος ανάμεσά τους, απαντώντας ακούραστα στις ερωτήσεις, γιατί αυτό το έργο είναι σπουδαίο ή γιατί είναι καλύτερο από τ΄ άλλο…  Και πάντα να υπάρχει από κάτω, πέρα από τη γνώση, η αγάπη για την τέχνη, το πάθος για την μετάδοση της γνώσης.

Τρεις άνθρωποι ήμασταν θυμάμαι, εκείνο τη βροχερό, φθινοπωρινό μεσημέρι στην κλειστή Εθνική Πινακοθήκη στην ξενάγηση από την διευθύντριά της Μαρίνα Λαμπράκη- Πλάκα. Μια μεγάλη έκθεση για τον Γκρέκο είχε στηθεί ήδη κι η Μαρίνα, θερμή οικοδέσποινα και παθιασμένη ομιλήτρια ξεδίπλωνε μπροστά στα μάτια μας το μεγαλείο του ζωγράφου, μιλώντας  για τη μεγαλοσύνη του και τον αγώνα του να σταθεί στην εικαστική σκηνή της Ισπανίας, για τους σταθμούς της τέχνης του αλλά και για τον ίδιο, για τις λεπτομέρειες των έργων του, αυτές που καθορίζουν το ζωγραφικό του κώδικα.

Κι αν πέρα απ΄όλα αυτά έχω κρατήσει περισσότερο  από εκείνες τις ώρες είναι η προσοχή, που μου επισήμανε να δίνω στους φορτισμένους από την συνολική ατμόσφαιρα «ουρανούς» του Γκρέκο. Κι αυτό κάνω κάθε φορά έκτοτε.

Της άρεσε να διδάσκει. Αλλά μ αυτόν τον τρόπο. Προσκαλώντας κάθε φορά σε ένα υπέροχο, μοναδικό ταξίδι, όπου σε έπαιρνε από το χέρι και σ΄ έβγαζε πλουσιότερο  και σοφότερο στο λιμάνι, με την γλαφυρότητα της γνώσης που μπορεί να μην είναι ακαδημαϊκή και την σφαιρικότητα της προσέγγισης των πραγμάτων που μόνον ένας βαθιά ειδήμων μπορεί να επιτύχει.

Η Κρητικιά από το Αρκαλοχώρι

Δεν έκρυβε, το αντίθετο πρόβαλλε με υπερηφάνεια την καταγωγή της από το Αρκαλοχώρι της Κρήτης, με μητέρα αγρότισσα και πατέρα σιδηρουργό, που τους ανέφερε πάντα με συγκίνηση και αγάπη. Ως απόδοση τιμής στους γονιούς που την έφεραν στον κόσμο, που δεν της αρνήθηκαν έναν πρόωρο γάμο και δεν της έκοψαν τα φτερά αλλά και ως αναφορά στη δική της διαδρομή. Τιμούσε πάντα άλλωστε τη μνήμη του συζύγου της Δημήτρη Πλάκα, που άνοιξε μπροστά της έναν κόσμο άγνωστο και επιθυμητό ως δάσκαλος και σύντροφος, από τα 17 της χρόνια. Ήξερε καλά, ότι η ζωή της θα ήταν σίγουρα διαφορετική αν δεν τον είχε συναντήσει, αν εκείνος δεν την ενθάρρυνε να συνεχίσει τις σπουδές της στο Γυμνάσιο, μετά στο Πανεπιστήμιο, μετά στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.

Κι αν ο Πλάκας, ένας διανοούμενος της εποχής ήταν το προσωπικό της στήριγμα, ο Παντελής Πρεβελάκης, μαθήτρια του οποίου υπήρξε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών ήταν ο σπουδαίος μέντορας σε ένα άλλο πεδίο ευρύτερης γνώσης, που την οδήγησε και ως τη Σορβόνη για το διδακτορικό της. Εκείνον εξάλλου διαδέχθηκε στην ΑΣΚΤ στην έδρα της Ιστορίας της Τέχνης, εκλεγμένη παμψηφεί.

Έργο ζωής             

 Η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα λάτρευε την Εθνική Πινακοθήκη, που ανέλαβε το 1992.  Ήταν το έργο της ζωής της κι σ΄αυτό δόθηκε ολοκληρωτικά .Ούτε σκέφτηκε ποτέ να την εγκαταλείψει ποτέ, όσο κι αν της πρόσφεραν πολύ μεγαλύτερα αξιώματα.  «Με παρακαλούσαν», μου έλεγε «να μπω σε εκλόγιμη θέση και τα δύο κόμματα, σε εποχές που ήταν ισχυρότατα και που η οικονομία ανθούσε, αλλά το είχα αρνηθεί. Τους είπα, αν νομίζετε ότι κάνω καλό έργο, βοηθήστε να το κάνω καλύτερο». Μόνον υπηρεσιακή υπουργός Πολιτισμού – Παιδείας και Θρησκευμάτων είχε αποδεχθεί να γίνει το ’15.

Τριάντα χρόνια έμεινε στο τιμόνι της, τριάντα λαμπρά χρόνια με τεράστιες επιτυχίες, όταν πήρε ένα σχεδόν άγνωστο μουσείο, ακόμη και για τους Αθηναίους που περνούσαν κάθε μέρα από μπροστά, για να το αναδείξει σε πραγματικό κέντρο πολιτισμού, όπου πάντα κάτι σπουδαίο συνέβαινε. Γιατί δεν ξεχνιούνται οι ουρές των επισκεπτών που περίμεναν υπομονετικά μέσα στο κρύο για να επισκεφθούν τις μεγάλες εκθέσεις της.

«Από τη στιγμή που μπήκα στην Πινακοθήκη», μου είχε πει «αποφάσισα να μην περνάει μέρα που δεν θα κάνω κάτι σημαντικό, έναν στόχο πάνω στον οποίο θα δουλεύω. Και ο δικός μου ήταν να προσπαθήσω να κάνω κοινό αγαθό των απλών ανθρώπων τον πολιτισμό. Τους μίλησα λοιπόν σε γλώσσα απλή, άμεση, ταυτοποιήθηκα με το μουσείο, έμεινα αυθεντική και αυτό προσείλκυσε τον κόσμο. ΄Ηταν σχέδιο, δεν ήταν τυχαίο, ότι ήρθαν όλα αυτά τα εκατομμύρια ανθρώπων στο μουσείο. Υπήρχε από πίσω ολόκληρη στρατηγική». Και σ΄αυτήν εντάχθηκε με επιτυχία η προσπάθεια να γίνει η Εθνική Πινακοθήκη συνομιλητής μεγάλων αντίστοιχων μουσείων του εξωτερικού, ώστε να συνδιοργανώνονται εκθέσεις, που διαφορετικά δεν θα μπορούσε να δει το ελληνικό κοινό. Αλλά και εντός της χώρας  η Εθνική Γλυπτοθήκη στο Γουδί είναι δικό της έργο, η δημιουργία παραρτημάτων στην Κέρκυρα, το Ναύπλιο, τη Σπάρτη, το Μουσείο Καπράλου στην Αίγινα επίσης.

Τα όνειρα

Κοινό μυστικό όμως ήταν πάντα, ότι η δυναμική Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα μπορούσε να βρει χορηγίες. Για τις εκθέσεις, τις ανακαινίσεις, τις εκστρατείες, τη δημιουργία νέων χώρων. Δύσκολα της αρνούνταν, αλλά κι εκείνη περιέβαλλε πάντα τους χορηγούς με την τιμή που τους άξιζε, τηρώντας απαρέγκλιτα τους όρους της συμφωνίας τους, απαραίτητη προϋπόθεση για την εμπιστοσύνη μεταξύ τους και την καλή συνεργασία.

Το μεγαλύτερο έργο της βέβαια, ένα όνειρο πολλών χρόνων ήταν η επέκταση της Εθνικής Πινακοθήκης , που ευτυχώς πρόλαβε να δει τα εγκαίνιά της αλλά όχι να την χαρεί όσο θα έπρεπε. (Δεκατρία εκατομμύρια είχε εξασφαλίσει για την επέκταση, να μη το ξεχνάμε, από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος). Εκείνη είχε αρχίσει να πιέζει, από 25 χρόνια πριν το υπουργείο Πολιτισμού για την προώθηση του έργου για το οποίο πράσινο φως έφθασε να δοθεί το 2002 αν και ο διαγωνισμός προκηρύχθηκε το 2008.

«Πάμε στην ταράτσα να σου δείξω, πώς θα γίνει», μου είχε πει τότε, και πράγματι ανεβήκαμε στην άχαρη τότε στέγη με τις απολήξεις των διαφόρων μηχανημάτων αλλά με εκπληκτική θέα. Εκείνη τα άσχημα δεν τα έβλεπε. «Εδώ θα γίνει ένα εστιατόριο, από εκεί θα ανεβαίνουν οι άνθρωποι με το ασανσέρ, θα λειτουργεί και ανεξάρτητα από το μουσείο», έδειχνε με πάθος. Θα έπρεπε να περάσουν πολλά χρόνια όμως από τότε…

Ένας πίνακας τη μέρα     

Ντυμένη πάντα κομψά ήταν η Μαρίνα και «εικαστικά» θα έλεγα, σαν να έφτιαχνε κάθε μέρα έναν διαφορετικό πίνακα επάνω της. Από την Αναγέννηση κατά προτίμηση, προσαρμοσμένη στο σήμερα.  Ωραία υφάσματα, πολυτελείς μεταξωτές εσάρπες  με περίτεχνα δεσίματα, χρώματα βαθιά κόκκινα και μπλε, καμιά φορά και εκτυφλωτικά,  χωρίς να λείπει ποτέ το αριστοκρατικό μαύρο.  Είμαι πεπεισμένη ότι είχαν τη σημειολογία της συγκεκριμένης στιγμής, σαν μια συνομιλία με την κάθε φορά διαφορετική  περίσταση, το γεγονός, την διάθεση, τη μέρα ακόμη.

Το πρώτο όμως, που έβλεπε κανείς πάνω της ήταν τα υπέροχα, μεγάλα κοσμήματα, έργα γλυπτικής τέχνης, που κυριαρχούσαν στο σύνολο δίνοντας μια εκκεντρικότητα απολύτως ταιριαστή για τη γυναίκα που ζούσε μέσα στην τέχνη. Ποτέ δεν αρνήθηκε και τα καπελάκια της, επιμένοντας σ΄ένα κατάλοιπο παλαιάς εποχής που δίνει όμως πάντα τον αέρα της προσωπικής αισθητικής και την πεποίθηση μιας γυναίκας που ξέρει τι θέλει, αδιαφορώντας για την κακεντρέχεια των άλλων.

Τα χτυπήματα

Είναι γεγονός, ότι η Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα όσο εκτιμήθηκε για το έργο της, όσους φίλους κι αν απέκτησε, δέχθηκε συχνά και πολλά προσωπικά χτυπήματα χωρίς αντικειμενικό λόγο, ο οποίος όμως «βρέθηκε», όταν έγινε η κλοπή του Πικάσο από την Εθνική Πινακοθήκη. Ήταν πραγματικά τρομοκρατημένη εκείνες τις μέρες, που ήταν από τις δυσκολότερες της ζωής της, όπως μου έλεγε.

«Αυτά που μας συγκλονίζουν στη ζωή μας είναι γεγονότα όπως η γέννηση, ο θάνατος, η ξαφνική αναγγελία μιας αρρώστιας που είναι αθεράπευτη ή ένα πράγμα σαν αυτό», όπως μου είχε πει σε συνέντευξή της. «Γιατί είναι τα γεγονότα που τέμνουν τον χρόνο. Η επιτυχία μιας έκθεσης εξελίσσεται στη διάρκεια, ένα σχέδιο που επιτυγχάνει ή και αποτυγχάνει εξελίσσεται κι αυτό μέσα στη διάρκεια, και υπάρχει καιρός να το βιώσεις. Αυτό όμως, που σου χτυπάει την πόρτα ένας υπάλληλος το πρωί και σου λέει «Ξύπνα, κυρία Λαμπράκη, έκλεψαν τον Πικάσο», αυτό είναι μια τομή στον χρόνο. Είναι ένας θάνατος».

Είχε αναγνωρίσει και τις ευθύνες τις Εθνικής Πινακοθήκης για την κλοπή, χωρίς αυτό πάντως να ληφθεί υπ΄όψιν από όσους «χόρευαν» πάνω της λοιδορώντας την και ζητώντας την αποπομπή της, πάση θυσία. Εκείνη ήταν όμως απόλυτα πεπεισμένη, ότι το έργο θα βρεθεί. «Μόνο το πότε δεν ξέρω, Μαριάκι», μου έλεγε. Και έτσι έγινε, δίνοντάς της τη χαρά να το δει και πάλι. Η ιστορία την δικαίωσε ήδη, αποδίδοντάς της τα εύσημα. Καλό της ταξίδι.

Διαβάστε επίσης:

Πέθανε η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης