Καπνός, σκόνη και πορτοκαλί ουρανός – Η αρχή της κλιματικής κρίσης σε έκθεση του Τέρνερ

Το ηλιοβασίλεμα βαμμένο κίτρινο, πορτοκαλί, κόκκινο, όλα στις πιο ζωντανές τους αποχρώσεις, η ατμόσφαιρα θολή, γκρίζα ή καφετιά, η ορατότητα χαμηλή. Ασυνήθιστες εικόνες ενός κόσμου, που στην εποχή μας ερμηνεύεται με δύο λέξεις: Κλιματική κρίση. Μόλις πριν λίγες μέρες η Αθήνα και άλλες πόλεις έζησαν αυτό το φαινόμενο ενώ οι ειδικοί εφιστούν την προσοχή για επανάληψή του και τις επιπτώσεις του στον άνθρωπο.

Πρόκειται όμως, για τα ίδια φαινόμενα, που ο σπουδαίος τοπιογράφος Ουίλιαμ Τέρνερ είχε απαθανατίσει στους πίνακές του, ενάμιση και πλέον αιώνα πριν, ώστε να θεωρείται σήμερα, ότι έχει εντοπίσει στα έργα του τις απαρχές της κλιματικής αλλαγής. Στην επισήμανση αυτή στοχεύει και η έκθεση που γίνεται αυτό το καλοκαίρι στην «Οικία Τέρνερ» στο Λονδίνο για να αποκαλύψει τον τρόπο με τον οποίο ο δημιουργός είχε αποτυπώσει πρώιμες συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης στο βρετανικό τοπίο.

Ταυτόχρονα όμως ο ίδιος, θα διεκδικήσει και την διάκριση ως του πρώτου βρετανού καλλιτέχνη του Ανθρωπόκαινου, της τρέχουσας, ανεπίσημης γεωλογικής εποχής στην οποία η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι η κυρίαρχη επιρροή στο κλίμα και το περιβάλλον.

Η «ομορφιά» της ρύπανσης

Τα τελευταία δύο χρόνια αυτό το μικρό εξοχικό, που είχε σχεδιάσει για τον εαυτό του ο μεγάλος αλλά και ιδιόρρυθμος ζωγράφος -τώρα κρυμμένο βαθιά στα προάστια του Λονδίνου – έχει «καεί» από θερμοκρασίες που καταρρίπτουν ρεκόρ, έχει υποστεί επαναλαμβανόμενες καταιγίδες και έχει μουσκέψει λόγω του πιο υγρού χειμώνα εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα.

Ακριβώς δηλαδή, το είδος του καιρού, που επαναλαμβάνεται στα έργα του, τα οποία θα εκτεθούν στον χώρο αυτό με δάνεια από την Tate Britain, επικεντρωμένα στις απεικονίσεις του για το μεταβαλλόμενο τοπίο στον απόηχο των ανθρώπινων παρεμβάσεων.

Πρόκειται για έργα, που απεικονίζουν καπνούς και φλόγες που προέρχονται από φούρνους, καταστροφικές πυρκαγιές σε βιομηχανικά κτίρια, ηλιοβασιλέματα με ζωηρά χρώματα, όχι από γενναιοδωρία της φύσης αλλά από τη ρύπανση, την αστικοποίηση και την αποψίλωση των δασών.

Άθελά του ωστόσο, κατέγραψε ο Τέρνερ μέσα από τους πίνακές του τις απαρχές της συμβολής μας στην κλιματική αλλαγή, όπως αναφέρει ο Τόμας Άρντιλ, επιμελητής ζωγραφικής, εκτυπώσεων και σχεδίων στο Μουσείο του Λονδίνου στο The Art Newspaper. «Χωρίς να το γνωρίζει κατέγραφε τα πρώτα στάδια της κλιματικής και οικολογικής κατάρρευσης. καθώς ταξίδευε στη Βρετανία και την Ευρώπη», λέει ο Άρντιλ. «Μέχρι πρόσφατα, μπορεί να βλέπαμε αυτά τα έργα ως θεαματικές και όμορφες αναπαραστάσεις παρθένων τοπίων. Υπάρχουν όμως πολλές ενδείξεις ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα βλάπτει ήδη αμετάκλητα το περιβάλλον, από την αστική εξάπλωση μέχρι τη δύση του ήλιου που λάμπει κόκκινο μέσα από την ατμοσφαιρική ρύπανση.»

Η επανάσταση της ατμομηχανής

Γεννημένος το 1775, λίγο πριν την επαναστατική εφεύρεση της ατμομηχανής, ο Τέρνερ είδε κατά τη διάρκεια της ζωής του την ραγδαία ανάπτυξη της βιομηχανικής τεχνολογίας, καθώς και την πολιτική αναταραχή, τον πόλεμο και την κορύφωση της βρετανικής επεκτατικής αποικιοκρατίας. Κι όταν πέθανε, το 1851 είχε ζήσει τόσο, ώστε να δει τη Μεγάλη Έκθεση να καθιερώνεται ως το απόλυτο σύμβολο της αποικιακής και βιομηχανικής ισχύος της Βρετανίας.

Από τα νιάτα του ωστόσο είχε γοητευθεί από τις νέες βιομηχανίες που ξεπηδούσαν σε όλη τη Βρετανία και έκανε περιοδείες στα εργοστάσια, γεμίζοντας βιβλία σκίτσων με λεπτομερή σχέδια των διαφόρων μηχανισμών. Περισσότερο από την ίδια τη βιομηχανία, ωστόσο, τον είχαν ελκύσει τα αποτελέσματά της.

«Ενδιαφερόταν από νεαρή ηλικία για τα ατμοσφαιρικά αποτελέσματα που παράγονται από τα υποπροϊόντα της εκβιομηχάνισης», όπως έχει αναφέρει στον Guardian η Έιμι Κονκάνον, επιμελήτρια βρετανικής τέχνης στην Tate Britain. «Τον έλκυαν ιδιαίτερα οι λάμψεις φωτός, για παράδειγμα πώς μπορεί να λάμπει μία ασβεστοκάμινος σε ένα σκοτεινό τοπίο και μεταβίβασε αυτό το ενδιαφέρον στις προσπάθειές του να αναδείξει την εξαιρετική επίδραση των εκπομπών καπνού από ατμόπλοια και τρένα».

Οι νιφάδες αιθάλης

Διάσημος είναι έτσι, ο πίνακάς του «Βροχή, Ατμός και Ταχύτητα» (1844), που απαθανατίζει μια ατμομηχανή να ορμάει μέσα από δυνατή βροχή, με τη μηχανική της ταχύτητα αλληγορικά αντίθετη με το μικροσκοπικό πάτημα ενός λαγού που τρέχει μπροστά στις ράγες. Οι βιομηχανικές εκπομπές αερίων βρίσκονται εξάλλου, και στο επίκεντρο του πίνακα «Ο Τάμεσης και η γέφυρα του Βατερλό» όπου η νεόκτιστη γέφυρα κρέμεται απόκοσμη ανάμεσα στις θειούχες εκπομπές ατμόπλοιων και καμινάδων εργοστασίων.

Κι αν όμως, για τους σύγχρονους θεατές του έργου, η γνώση της καταστροφής που προκάλεσε η βιομηχανία άνθρακα μπορεί να κάνει αυτή την εικόνα με τόσο πολύ καπνό και ατμό δυσάρεστη, οι πίνακες του Τέρνερ είχαν άλλο στόχο: Να εκφράσουν το δέος για την ισχύ της βιομηχανίας, βρίσκοντας την ομορφιά στα σύμβολα της νεωτερικότητας. Ήταν κάτι, που κανένας άλλος καλλιτέχνης δεν είχε κάνει πριν ενώ και άνθρωποι της εποχής δεν μπορούσαν να δουν τις δυνητικά αρνητικές επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στις ζωές τους.

Από τις «νιφάδες αιθάλης τόσο μεγάλες όσο νιφάδες χιονιού που πένθησαν… για το θάνατο του ήλιου», όπως γράφει ο Ντίκενς στο «Έρημο σπίτι» (1853) ως τον «Λευκό θόρυβο» του Ντελίλο (1985) η ατμοσφαιρική ρύπανση και οι συνέπειές της είναι όμως, σταθερά παρούσες και στην λογοτεχνία.

Άλλωστε η ατμοσφαιρική ρύπανση γίνεται πλέον σήμερα συγκλονιστικά ορατή, μέσω του ίδιου φιλτραρίσματος σωματιδίων, που απαθανάτισε ο Τέρνερ στους πίνακές του, στην αυγή της βιομηχανικής επανάστασης. Και φαντάζουν όμοιες επίσης, με τις εφιαλτικές εικόνες επιστημονικής φαντασίας του κινηματογραφικού «Blade Runner» για ένα δυστοπικό 2049.

Η μόνη διαφορά από την εποχή του Τέρνερ είναι, ότι όλα όσα απέδωσε με το επιδέξιο πινέλο του ο ζωγράφος είναι γνωστά. Χωρίς να υπάρχει καμία δικαιολογία.

Διαβάστε επίσης:

Γιώργος Λάνθιμος: Οσκαρικά κοστούμια στο Μουσείο Μπενάκη

Προτομή του λόρδου Βύρωνα στην Γενεύη – Ελληνική πρωτοβουλία

Πικάσο και ελληνική αρχαιότητα στην Κρήτη – Έκθεση στο Μουσείο Ελεύθερνας