Ιστορία και Τέχνη: Ένας φιλελληνικός διάλογος στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Όταν το μαρμάρινο άγαλμα της λαβωμένης Αμαζόνας από Μουσεία του Καπιτωλίου της Ρώμης, έργο του 2ου μ.Χ. αιώνα συναντά ένα ξύλινο ακρόπρωρο με μορφή Αμαζόνας κι αυτό, φιλοτεχνημένο από τον Γάλλο Douin Pete στα τέλη του 18ου αιώνα.

Όταν το άγαλμα του Οδυσσέα από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Βενετίας συνομιλεί με το γλυπτό του Οδυσσέα Ανδρούτσου, έργο του Βenedetto Sangiovanni το 1836. Κι όταν η ερμαϊκή στήλη της Σαπφούς με την επιγραφή «ΣΑΠΦΩ ΕΡΕΣΙΑ» του 1ου μ.Χ. αιώνα από τη Ρώμη, αλλά και η αττική η υδρία με παράσταση γυναίκας μουσικού από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο συνδιαλέγονται με την περίφημη Μαντάμ ντε Στάελ σε ένα επιτραπέζιο ρολόι του 1830.

Διάλογος διαρκής, ευκρινής και συναρπαστικός, που φέρνει την ελληνική αρχαιότητα κοντά στην Επανάσταση του 1821 είναι αυτός που αναπτύσσεται στην έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης «Αρχαιολατρεία και Φιλελληνισμός. Συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου», τμήμα της οποίας παρουσιάζεται τώρα για πρώτη φορά στο κοινό.

Μια σπάνια και πρωτότυπη στη σύλληψή της έκθεση, που περιλαμβάνει σημαντικά ευρωπαϊκά έργα του 19ου αιώνα και του ελληνικού Νεοκλασσικισμού, όλα της Συλλογής Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου, σε διάλογο με αρχαία αριστουργήματα, υπό την επιμέλεια της ιστορικού Τέχνης δρος Φανής-Μαρίας Τσιγκάκου και του καθηγητή Νίκου Σταμπολίδη.

Στόχος, άλλωστε, δεν είναι η δημιουργία μιας ιστορικής ή επετειακής έκθεσης, ούτε η προσέγγιση της ιστορικής περιόδου μέσω των πολεμικών γεγονότων, αλλά μέσω δύο μεγάλων ρευμάτων, της Αρχαιολατρείας και του Φιλελληνισμού, το ένα γενεσιουργός αιτία και ακολουθία του άλλου, που βοήθησαν την Επανάσταση του 1821 και την εδραίωση του νεοελληνικού κράτους.

Εκτός από την συλλογή Μαρτίνου, εξάλλου, που αποτελεί ένα μοναδικό «θησαυροφυλάκιο» φιλελληνικών καλλιτεχνικών έργων και αριστουργημάτων παρουσιάζονται και αυθεντικές αρχαιότητες από μεγάλα μουσεία της Ιταλίας και της Ελλάδας, όπως τα Μουσεία του Καπιτωλίου της Ρώμης, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Βενετίας, το Αρχαιολογικό Μουσείο της Όστια, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, την Αρχαία Ελεύθερνα και το Αρχαιολογικό Μουσείο του Ρεθύμνου.

Η έκθεση, που πραγματοποιείται σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και με τη συνδιοργάνωση και χρηματοδότηση της ΑΙΓΕΑΣ, Αστικής μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου.

Ο διάλογος

Ελαιογραφίες, γλυπτά και ποικίλα καλλιτεχνικά αντικείμενα όπως ακρόπρωρα, ρολόγια, χρηστικές και διακοσμητικές πορσελάνες, έπιπλα, κοσμήματα, αμφορείς, μία ταπετσαρία τοίχου, ένα κέντημα, μία βεντάλια, αλλά και πέντε αρχαία, όπως και ένα εκμαγείο, σύνολο εξήντα τεκμηρίων της συλλογής αναδεικνύονται στην έκθεση.

Πρόκειται για φιλελληνικά έργα στα οποία αποτυπώνεται η παρουσία της αρχαίας Ελλάδας μέσα από αρχαία μοτίβα που υπαινίσσονται την προγονική κληρονομιά, την οποία οι Έλληνες αγωνιστές υπερασπίζονται ενώ ταυτόχρονα τους εμψυχώνει.

Γιατί «μπορεί η Αναγέννηση και οι δημιουργοί της να στηρίχθηκαν στην ελληνορωμαϊκή παράδοση, ωστόσο ο 18 ος αιώνας, αιώνας του Διαφωτισμού θα δημιουργήσει το διάλογο ανάμεσα στην ελληνική αρχαιότητα και θα προκαλέσει την αρχαιοελληνική ευαισθησία η οποία σιγά σιγά θα γίνει τμήμα της παιδείας του ευρωπαϊκού πολιτισμού», λέει ο κ. Σταμπολίδης ξεναγώντας μας στην έκθεση, που παρουσιάζεται στο εμβληματικό Μέγαρο Σταθάτου.

Δείγμα του νεοκλασικισμού του Τσίλλερ, μία πραγματικά μεγαλοαστική, ευρωπαϊκή κατοικία του 19 ου αιώνα, στην οποία κατοικούσαν ως το 1932 ο Όθων και η Αθηνά Σταθάτου. Σ’ αυτόν τον «διάλογο» εξάλλου, ας αναφερθούν ακόμη, το μικρό λίθινο άγαλμα Αθηνάς του 2ου μ.Χ. αιώνα από την Αρχαία Ελεύθερνα της Κρήτης, που συνδιαλέγεται με το ακρόπρωρο με τη μορφή Αθηνάς, των αρχών του 19 ου αιώνα της Συλλογής Μαρτίνου. Αλλά και το εκμαγείο της προτομής του στρατηγού Θεμιστοκλή του 2ου μ.Χ. αιώνα από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Όστια, που ανακαλεί το ακρόπρωρο με προτομή του Θεμιστοκλή των αρχών του 19ου αιώνα της Συλλογής.

Σύμβολα και εικονογραφικά στοιχεία συνδέουν εξάλλου και άλλα έργα, όπως για παράδειγμα τα περίφημα επιτραπέζια ρολόγια εκείνης της εποχής, εμπνευσμένα από την αρχαιότητα. Αλλά και τα ονόματα ηρώων της Επανάστασης παραπέμπουν ακόμη στην αρχαιότητα όπως υπενθυμίζει ο κ. Σταμπολίδης αναφερόμενος για παράδειγμα στο όνομα του Οδυσσέα Ανδρούτσου που του το έδωσε η νονά του Μαρία Κατσώνη -η γυναίκα του Λάμπρου Κατσώνη- για να τον ταυτίσει με τον πολυμήχανο αρχαίο Οδυσσέα, τον βασιλιά της Ιθάκης.

Πρωταρχικό ρόλο στην έκθεση διαδραματίζουν ωστόσο οι πίνακες, που όπως λέει η κυρία Φανή- Μαρία Τσιγκάκου προσφέρουν την αφήγηση μεγάλων στιγμών του 1821. «Για παράδειγμα σκηνές ηρωισμού, όπως ο Χορός του Ζαλόγγου, ο Θάνατος του Καραϊσκάκη, η Ναυμαχία του Ναυαρίνου που είναι ένα θαυμάσιο έργο αλλά ταυτόχρονα πολύτιμο έργο για τους ερευνητές, ο Όρκος του νεαρού αγωνιστή, καθώς ορκίζεται σε σταυρό, ο οποίος είναι τοποθετημένος πάνω σε ένα αρχαίο κιονόκρανο ή ο πίνακας με το Ελληνόπουλο που παραπέμπει στους γνωστούς στίχους του ομώνυμου ποιήματος του Βίκτωρος Ουγκώ, που έχει μεταφράσει με αξεπέραστο τρόπο ο Κωστής Παλαμάς:

-Διαβάτη, /

μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι:/

Βόλια, μπαρούτι θέλω. Να».

Η έμπνευση

Το πνεύμα της αρχαιολατρείας, βασικό συστατικό του Φιλελληνικού κινήματος πυροδότησε τη φαντασία των ρομαντικών καλλιτεχνών, οι οποίοι θέλησαν να προβάλλουν τις αρετές των αρχαίων ηρώων στους επαναστατημένους Έλληνες. Κι έτσι στις εικόνες που φιλοτέχνησαν, οι έλληνες οπλαρχηγοί εγγράφονται δίπλα στους ήρωες του αρχαιοελληνικού πανθέου.

Εκτός από τις εικαστικές τέχνες και τη ρομαντική λογοτεχνία με εκπροσώπους όπως ο Ευγένιος Ντελακρουά, ο Ρενέ Σατωμπριάν, ο Σέλλεϊ, ο Λόρδος Βύρωνας, ο Νίκτωρ Ουγκώ κ.ά, στην παγκοσμιοποίηση του Φιλελληνισμού συνέβαλαν κι άλλες μικρότερες τέχνες με αντικείμενα χρηστικά ή διακοσμητικά, δημιουργώντας μια «βιομηχανία» που εκλαϊκευε τα ιστορικά γεγονότα και διεύρυνε έτσι το φιλελληνικό ρεύμα: έπιπλα, σερβίτσια, επιτραπέζια σκεύη, επιτραπέζια ρολόγια, αγγεία, κεντήματα, βεντάλιες, ταπετσαρίες.

Πρόκειται για απλουστευμένες και ευανάγνωστες μεταγραφές των ιστορικών παραστάσεων πάνω στα αντικείμενα, που οδήγησαν σε μία φιλελληνική μόδα και συντέλεσαν στην εξοικείωση της κοινής γνώμης με τον Αγώνα των Ελλήνων. Τα αντικείμενα αυτά, που προέρχονταν από καταστήματα ή από «φιλελληνικές» αγορές και bazaar κατέκλυζαν οικίες ή δημόσια κτήρια της εποχής.

Εκτίθεται όμως και μία σειρά από προτομές και μικρά αγάλματα που αναπαριστάνουν τους πρωταγωνιστές του αγώνα. Είναι ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο λόρδος Μπάιρον, ο Μάρκος Μπότσαρης, ο Έλληνας τους 1821, η Ελληνίδα, ο Αθανάσιος Διάκος, ο Κωνσταντίνος Κανάρης και η κοπελίτσα στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη. Πρόκειται για έργα φιλελληνικά μεν αλλά φιλοτεχνημένα σε κλασικό στυλ και ύφος, που απηχεί αρχαίες δημιουργίες.

Η αρχαιολατρεία

Η ανάδειξη της αδιάρρηκτης συνέχειας των Νεοελλήνων με τους αρχαίους τους προγόνους και την αρχαιοελληνική κληρονομιά, υπήρξε άλλωστε και ο βασικός άξονας σφυρηλάτησης της ταυτότητας του νεοελληνικού κράτους που επιθυμούσε διακαώς να συνδεθεί με τη δυτική, ευρωπαϊκή οικογένεια και προσδιόρισε τις αισθητικές επιλογές και της ελληνικής τέχνης της εποχής. αρχαιοελληνική κληρονομιά υπήρξε για τον πνευματικό κόσμο της Ευρώπης πηγή προτύπων, ανθρώπινων αξιών, παιδείας και αισθητικής.

Κατά τον 18ο αιώνα του Διαφωτισμού, οι Ευρωπαίοι αρχαιολάτρες επισημαίνουν εμφατικά τις ομοιότητες των Νεοελλήνων με τους αρχαίους προγόνους τους. Το πνεύμα της αρχαιολατρείας, βασικό συστατικό του Φιλελληνικού κινήματος, πυροδότησε τη φαντασία των ρομαντικών καλλιτεχνών, οι οποίοι επιχείρησαν να προβάλλουν τις αρετές των αρχαίων ηρώων στους Επαναστατημένους Έλληνες.

Στις εικόνες που φιλοτέχνησαν, οι Έλληνες οπλαρχηγοί εγγράφονται δίπλα στους ήρωες του Αρχαιοελληνικού Πανθέου. Η ανάδειξη της αδιάρρηκτης συνέχειας των Νεοελλήνων με τους αρχαίους τους προγόνους και την αρχαιοελληνική κληρονομιά, υπήρξε άλλωστε και ο βασικός άξονας σφυρηλάτησης της ταυτότητας του νεοελληνικού κράτους που επιθυμούσε διακαώς να συνδεθεί με τη δυτική, ευρωπαϊκή οικογένεια και προσδιόρισε τις αισθητικές επιλογές και της ελληνικής τέχνης της εποχής.

Η συγκεκριμένη έκθεση λοιπόν, εκτός από πρωτότυπη στη σύλληψη είναι εξαιρετικά σημαντική και στο σημασιολογικό της περιεχόμενο καθώς πραγματεύεται τη συνάντηση Ελλάδας-Ευρώπης, ένα θέμα βαρύνουσας σημασίας στις μέρες μας.

Η Συλλογή

Μία από τις αρτιότερες φιλελληνικές συλλογές αποτελεί Ιδιωτική Συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου με την ιστορική και αισθητική αξία των κειμηλίων που την αποτελούν, να προκύπτει ως φυσικό αποτέλεσμα της μακρόχρονης ενασχόλησης της οικογένειας Μαρτίνου με την τέχνη.

«Η κατάρτισή της άρχισε εδώ και πάρα πολλά χρόνια», λέει εξάλλου η συλλέκτρια κυρία Μαρίνα Μαρτίνου. «Ο πατέρας του συζύγου μου Θανάση Μαρτίνου ήταν ο Γιάννης Μαρτίνος από τους πρώτους και σημαντικότερους αντικέρ στην Ελλάδα. Και έτσι ο Θανάσης από πολύ μικρός ήταν κοντά σε αντικείμενα παλαιότερων εποχών, τα οποία εκτιμούσε και σεβόταν και έτσι από πολύ μικρός μέχρι και σήμερα συνέχισε να συλλέγει και να αγοράζει αντικείμενα, που έχουν σχέση με την Ελλάδα και την ιστορία της».

Πράγματι το παλαιοπωλείον «MΑΡΤΙΝΟΣ» προμηθεύει με πολύτιμα ιστορικά κειμήλια πολλά πολιτιστικά ιδρύματα, μουσεία και ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και το εξωτερικό, για περισσότερα από 100 χρόνια. Η έμφυτη καλαισθησία και ο φιλελληνικός προσανατολισμός των συλλεκτών είναι εμφανής σε κάθε αντικείμενο της συλλογής τους και η επιλογή των έργων αποτελεί προϊόν γνώσης και αγάπης για την ιστορία και την Ελλάδα.

Όπως πρόσθεσε, μάλιστα, η ίδια η κυρία Μαρτίνου τα έργα προέρχονται από δημοπρασίες εντός και εκτός Ελλάδας αλλά και από αγορές από αντικέρ. Κι όσο για τα «αγαπημένα» της: «Μου αρέσει πάρα πολύ η «Ελληνίδα» του Γκορντιέ, που πιστεύω, ότι είναι ένα αριστούργημα τέχνης, εκπέμπει ομορφιά, δύναμη και υπηρηφάνεια απαράμιλλη. Και επίσης το γλυπτό «Κανάρης και Πιπίνος», που αν το δει κανείς από κοντά καταλαβαίνει, πώς και γιατί κερδίσαμε τον πόλεμο με τους Τούρκους. Έχουν ένα βλέμμα τόσο διαπεραστικό, τόσο στοχευμένο, τόσο αποφασιστικό, που δεν αφήνει καμία αμφιβολία. ότι θα κερδίζαμε τον πόλεμο. Επίσης μ’ αρέσουν και τα ακρόπρωρα, που ήταν επάνω στα πλοία. Γιατί τα πλοία είναι η Ελλάδα, είναι οι ναυτιλία και όλα αυτά έχουν έναν συμβολισμό».

Η ιστορική συγκυρία της συμπλήρωσης 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση υπήρξε ιδανική για αυτή την πρώτη παρουσίαση επιλεγμένων έργων της συλλογής. Παράλληλα με τη συλλεκτική δραστηριότητα και την αγάπη για την τέχνη και τον πολιτισμό εξάλλου, ο Θανάσης και η Μαρίνα Μαρτίνου αναπτύσσουν κοινωφελές έργο μέσω της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ, η οποία δραστηριοποιείται από το 2015.

Η εταιρεία ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ ενισχύει έργα και δραστηριότητες στους τομείς του Πολιτισμού, της Υγείας και της Εκπαίδευσης ενώ χρηματοδοτεί και συνδιοργανώνει με το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης την έκθεση. Να σημειωθεί, ότι ως την επαναλειτουργία των μουσείων το κοινό μπορεί να περιηγηθεί δωρεάν σε αυτήν, μέσω virtual ξενάγησης στο νέο microsite, https://1821.cycladic.gr.

Διαβάστε ακόμη:

Ακολουθήστε το mononews.gr στο Google News για την πιο ξεχωριστή ενημέρωση