Ιππόδρομος Φαλήρου: Από τις κούρσες αλόγων στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος

Σε μια ελληνική ταινία ο Θανάσης Βέγγος πηγαίνει στον Ιππόδρομο και πριν ποντάρει σε κάποιο άλογο τα λεφτά του μαζεύει πληροφορίες: -Τι λες ρε, για τον Αστραχάν;
– Μουλάρι! – Πώs σου φαίνεται, ρε φίλε, ο Αστραχάν; – Χελώνα! Τι σόι πράγμα είναι ο Αστραχάν, ρε παιδιά; -Ελέφας! -Μα, ιππόδρομος είναι εδώ ή ζωολογικός κήπος!

Βρισκόμαστε στα 1964 και ο Ιππόδρομος στο Φαληρικό Δέλτα λειτουργεί ως πόλος έλξης για κάθε τάξη, με τους Αθηναίους, την καλή κοινωνία της εποχής αλλά και πολύ ευρύτερο κοινό να κατεβαίνουν τη Συγγρού για να δοκιμάσουν την τύχη τους στις κούρσες των αλόγων. Ο Ιππόδρομος άλλωστε ως διασκέδαση για κάποιους, συνήθεια για άλλους ή και ως εθισμός για μερικούς βρισκόταν εκείνη την εποχή στις δόξες του. Ένα τοπόσημο της Αθήνας για πάνω από έναν αιώνα, που χάρις την απομάκρυνσή του όμως, η ιστορία του τόπου άρχισε να ξαναγράφεται από την αρχή. Γιατί το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος που φέτος συμπληρώνει πέντε χρόνια λειτουργίας, καταλαμβάνοντας τη θέση του παλιού Ιπποδρόμου αποτελεί την ολοκληρωμένη πρόταση της σύγχρονης εποχής. Ένας χώρος πολιτισμού και ευεξίας για όλους, κάθε ηλικίας ή ιδιότητας, ένα πρότυπο ψυχαγωγίας με την αρχική έννοια της λέξης και μια βαθιά ανάσα στη φύση με το φρέσκο αεράκι από τη μεριά της θάλασσας.

Πώς ήταν όμως αυτή η έκταση στο βάθος του χρόνου; Την απάντηση έρχεται να δώσει η μόνιμη έκθεση «Ιχνηλατώντας την ανθρώπινη παρουσία και ζωή», που οργανώθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη με δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος από την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία MONUMENTA. Μία καταγραφή της εξέλιξης του χώρου από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, όπως λέει η συντονίστρια της MONUMENTA κυρία Ειρήνη Γρατσία.

Από την εποχή των μεγάλων, χέρσων εκτάσεων, που χρησίμευαν μόνον ως τόπος ταφής ως τον 19ο αιώνα, όταν άρχισε σιγά σιγά να αναπτύσσεται το Φάληρο και να γίνεται προορισμός για τους Αθηναίους και φυσικά ως τον Ιππόδρομο ώσπου να φιλοξενήσει εν τέλει το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος αλλάζοντας χρήση, ονομασία και σημασία.

Η ιστορία του χώρου

Πολύτιμα υπήρξαν για την ανάπτυξη της έκθεσης δύο αρχεία. Της «Εργοληπτικής ΑΕ» κατασκευαστικής εταιρείας του Μεσοπολέμου που έφτιαξε και τον Ιππόδρομο, υλικό που εντόπισε ο συλλέκτης κ. Γιάννης Λάμπρου και η συλλογή του ιδίου για τις ιπποδρομίες και γενικά για το Δέλτα του Φαλήρου. Ένα σύνολο, που αλληλοσυμπληρούμενο αποσαφήνισε την εικόνα μας για την περιοχή στη διάρκεια των αιώνων. (Η MONUMENTA έχει αναλάβει επίσης την ταξινόμηση, συντήρηση και ψηφιοποίηση του Αρχείου της «Εργοληπτικής ΑΕ» -επίσης δωρεά του ΙΣΝ- με σκοπό να δωριθεί στην Εθνική Βιβλιοθήκη).

Αν σήμερα όμως σφύζει από ζωή όλη η περιοχή με το θαλάσσιο μέτωπο να ορίζει σε μεγάλο βαθμό και τις δραστηριότητες και το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος να κυριαρχεί ευεργετικά, στην αρχαιότητα η κατάσταση ήταν εντελώς διαφορετική. Όλη η έκταση δυτικά και βόρεια του φαληρικού όρμου, με την ονομασία Αλίπεδον ήταν ελώδης και κατά διαστήματα μεταβαλλόταν σε βάλτο με υφάλμυρο νερό, που περιβαλλόταν από αμμοθίνες από την πλευρά της θάλασσας.

Εδώ ήταν που στις αρχές του 20ού αιώνα, το 1911 και το 1915 αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στο φως ταφές καταδίκων, που είχαν εκτελεστεί με ιδιαίτερη σκληρότητα («αποτυμπανισμό») ενώ στην επανάληψη των ερευνών, το 2012 – 2013 και 2015-2016, εν όψει των εργασιών για την κατασκευή του ΚΠΙΣΝ εντοπίσθηκε μεγάλος αριθμός τάφων με σημαντικότερα ευρήματα αυτά των «Δεσμωτών του Φαλήρου», όπως ονομάσθηκαν. Ομαδικές ταφές ανθρώπων που πέθαναν με βίαιο τρόπο, ενδεχομένως λόγω της ανάμιξής τους στις πολιτικές ταραχές στην Αθήνα του 7ου π.Χ. αιώνα.

Δεδομένου όμως, ότι η περιοχή δεν προσφερόταν για μεγάλες καλλιέργειες –πλην κάποιων φτωχών αγροτεμαχίων στη Βυζαντινή εποχή– όλα αυτά έμειναν θαμμένα για περισσότερο από δύο χιλιετίες. Θα χρειαστεί να φθάσουμε στις αρχές του 19ου αιώνα για να αρχίσει μία δραστηριότητα στην περιοχή. Και δεν είναι άλλη από τους αγώνες ιπποδρόμου.

Κοσμικός προορισμός

Το νέο ελληνικό κράτος μαζί με την ελευθερία του έχει αποκτήσει και βασιλιά με τους ακολούθους του, οι οποίοι το 1839 θα αποφάσιζαν να διοργανώσουν ιπποδρομίες σε ετήσια βάση σε μια έκταση ανάμεσα στην Καλλιθέα και τις Τζιτζιφιές. Κάτι που διακόπτεται ωστόσο με την έξωση του Όθωνα το 1862. Ακολουθεί δεύτερη προσπάθεια το 1882 οπότε συστήνεται η Ιππική Εταιρεία της Ελλάδας, έτσι το 1884 αρχίζουν οι αγώνες στο Φαληρικό Δέλτα. Στο μεταξύ εγκαινιάζεται και το πρώτο μεταφορικό μέσον, το τραμ, που συνέδεε το Φάληρο με την Αθήνα. Ο Ιππόδρομος γίνεται κοσμικός προορισμός, αφού σ΄αυτόν συχνάζουν και μέλη της βασιλικής οικογένειας, μια διασκέδαση για λίγους και εκλεκτούς.

Ακολουθούν καιροί ταραγμένοι, όταν επανέρχεται όμως η ειρήνη αποφασίζεται η κανονική οργάνωση του Ιπποδρόμου, οπότε η Ελληνική Εταιρεία Ιπποδρομιών αναθέτει το 1924 στην «Γενική Εταιρεία Μπετόν Αρμέ» Μόσχος Α. Διαμαντόπουλος (μετέπειτα Εργοληπτική ΑΕ) την αποξήρανση του έλους και εν συνεχεία την κατασκευή των κτιρίων. Την έκταση των 260 στρεμμάτων παραχωρεί το δημόσιο και οι κατασκευαστές διαμορφώνουν έναν ελλειψοειδή στίβο, μήκους 1.700 μέτρων, όπως επίσης εγκαταστάσεις για τα άλογα. Οι αρχιτέκτονες Σωτήριος Μαγιάσης και Αλέξανδρος Νικολούδης αναλαμβάνουν τον σχεδιασμό των κτιρίων και τις εξέδρες για τους θεατές. Η στεγασμένη εξέδρα των επισήμων με ειδικά διαμορφωμένα θεωρεία ονομαζόταν Περίπτερο ενώ υπήρχαν επίσης άλλοι δύο χώροι θέασης, η Α΄ και Β΄ θέση.

Η μεγάλη λάμψη

Οι πρώτοι αγώνες έγιναν το 1925 με όλη την κοσμικότητα της τότε Αθήνας, λέγεται μάλιστα, ότι παρόντες ήταν περί τους 20.000 θεατές. Όλα βαίνουν καλώς ώσπου να έρθει ο πόλεμος. Στην περίοδο της Κατοχής αγώνες δεν γίνονταν φυσικά, επιπλέον οι εγκαταστάσεις που είχαν επιταχθεί από τους Γερμανούς υπέστησαν μεγάλες καταστροφές. Αποχωρώντας μάλιστα από την Ελλάδα πήραν μαζί τους και όσα άλογα είχαν διασωθεί.

Ο Ιππόδρομος θα επαναλειτουργήσει το 1951 με νέα δυναμική, αντίστοιχη της επιθυμίας των Αθηναίων να αφήσουν πίσω τους τον πόλεμο και να κερδίσουν το χαμένο χρόνο. Εξάλλου δεν φιλοξενεί μόνον αγώνες, καθώς κάποια από τα κτίριά του χρησιμοποιούνται και για κοσμικές ή καλλιτεχνικές εκδηλώσεις.

Τον Ιούλιο του 1961 το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας διοργανώνει στον Ιππόδρομο, όπου έχει μετακομίσει -όπως κάθε καλοκαίρι η «Αθηναία» – το Γ΄ Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού. Στο Αρχείο της ΕΡΤ βλέπουμε τον Μάνο Χατζιδάκι με την μούσα του Νάνα Μούσχουρη, που δεν είχε γίνει ακόμη η κομψή κυρία που όλοι ξέρουμε, να συναγωνίζεται τον Μίκη Θεοδωράκη με την Μαίρη Λίντα και τον Μανώλη Χιώτη. Το πρώτο βραβείο πηγαίνει στο Μίκη εν μέσω ενθουσιωδών χειροκροτημάτων του κοινού ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Λάμπρος Κωνσταντάρας με την Αλίκη Βουγιουκλάκη.

Γνωστοί ηθοποιοί και τραγουδιστές δίνουν το «παρών» σταθερά άλλωστε σε δεξιώσεις και πάρτι στον Ιππόδρομο ενώ την ημέρα κάποιοι άλλοι ποντάριζαν στα άλογα στις κούρσες. Ο αγαπημένος ηθοποιός της κωμωδίας Βασίλης Αυλωνίτης είναι ο πρώτος που αναφέρεται πάντα για το πάθος που είχε για τον ιππόδρομο, το ίδιο και ο Μάνος Κατράκης.

Τα τεκμήρια

Από τη δεκαετία του ΄80 η λάμψη, όμως, έχει αρχίσει να θολώνει. Οι εγκαταστάσεις δεν είναι σε καλή κατάσταση αλλά και θαμώνες του δεν είναι οι ίδιοι. Οι κάτοικοι της περιοχής ακόμη θυμούνται τα λεωφορεία που κατέβαιναν αργά το μεσημέρι την παραλιακή βαρυφορτωμένα από ένα παράξενο πλήθος επιβατών. Όχι τους νοικοκύρηδες που επέστρεφαν από τις δουλειές τους ούτε τα παιδιά του Γυμνασίου από τα μαθήματα στον Πειραιά. Μοναχικούς, κυρίως, άντρες, που στη στάση Ιππόδρομος κατέβαιναν όλοι και το λεωφορείο άδειαζε.

Η μεταφορά του Ιπποδρόμου στο Μαρκόπουλο εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων απελευθέρωσε την περιοχή, που έγινε ιδανικός τόπος για την υλοποίηση της μεγάλης δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Οι μνήμες όμως υπάρχουν καταγεγραμμένες και στην έκθεση παρουσιάζονται πολλά τεκμήρια κάθε εποχής. Εισιτήρια και προγράμματα των ιπποδρομιών, οικονομικά έγγραφα σχετικά με την κατασκευή του Ιπποδρόμου, φωτογραφίες, ντοκουμέντα της αρχαιολογικής έρευνας.

Επίσης τρία σχέδια της χρήσης του χώρου σε διαφορετικές εποχές, συγκεκριμένα δύο τοπογραφικά, στο ένα από τα οποία αποτυπώνεται η νεκρόπολη και στο άλλο το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος σχεδιασμένο από το γραφείο του Ρέντσο Πιάνο ενώ το τρίτο είναι μία κυανοτυπία –είδος φωτογραφίας– της εξέδρας του Ιπποδρόμου του Σωτήριου Μαγιάση. Ένα Χρονολόγιο συμπληρώνει εξάλλου την πληροφόρηση. Η μουσειογραφική-μουσειολογική μελέτη έγινε από την μουσειολόγο Μάρλεν Μούλιου, τον αρχιτέκτονα-μουσειογράφο Σπύρο Νάσαινα και την αρχιτέκτονα – γραφίστρια Ακριβή Αναγνωστάκη. Σε συνεργασία με την Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος και το ΚΠΙΣΝ και αρωγό την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Διαβάστε επίσης:

Τάξη στο χάος: Ένα νέο πλάνο για την καστροπολιτεία της Μονεμβασίας

Ωραία ως Ελληνίδα! Όταν η Επανάσταση εμπνέει τους νέους σχεδιαστές