Η Σφίγγα της Αμφίπολης στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Το πρόσωπό της είναι μιας πανέμορφης γυναίκας. Τα μαλλιά της κόκκινα σε κυματιστούς βοστρύχους, προσεκτικά δεμένους με λεπτή κορδέλα, κόκκινα και τα χείλη κι ας έσβησε ο χρόνος το φλογερό χρώμα. Το χαμόγελό της αινιγματικό για να του δίνει ο καθένας όποια ερμηνεία θέλει ή να φοβάται… Και τα μάτια της να ‘χουν «το βλέμμα της αστραπής», όπως λέει ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης.

Είναι η σφίγγα της Αμφίπολης, που για πρώτη φορά εγκαταλείπει τον τόπο που γεννήθηκε, εκεί που για αιώνες φύλαξε μαζί με την αδερφή της το μυστικό του περίφημου τύμβου για να βρεθεί στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης εκπροσωπώντας το «Δαιμονικό Κάλλος».

Στο πλαίσιο της έκθεσης «Κάλλος. Η Υπέρτατη Ομορφιά», που θα εγκαινιαστεί στις 29 Σεπτεμβρίου αυτή η σφίγγα αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα εκθέματά της κι όχι μόνο για την εκπληκτική τέχνη με την οποία είναι σμιλεμένη, ούτε για την αδιαμφισβήτητη ομορφιά της αλλά και γιατί συνιστά μία επιτυχία η παρουσίασή της στο αθηναϊκό κοινό, μετά από όσα έχουν γραφτεί και δημοσιοποιηθεί διεθνώς για την σπουδαία ανακάλυψη του τάφου στην Αμφίπολη.

Σχεδόν ακέραιη με μία ελαφρά θραύση στη μύτη και με ύψος 60 εκατοστά το κεφάλι της μαρμάρινης σφίγγας που επιστέφεται από πόλο, ήρθε από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης όπου φυλάσσεται και περίμενε χθες υπομονετικά την τοποθέτησή της στο βάθρο για την έκθεση σε μία από τις αίθουσες του μουσείου. Εκεί, όπου ολοκληρώνεται ο κύκλος του Κάλλους , αφού προηγουμένως έχουν αναδειχθεί όλες οι εκφάνσεις του με επιστέγασμα πάντα την σωματική και ψυχική ομορφιά, όπως ήταν το αρχαίο ιδεώδες.

«Η Μέδουσα, η Σκύλλα, οι Μαινάδες, οι Σειρήνες, οι Σφίγγες, και άλλα ακόμη μιξογενή όντα που έπλασε η φαντασία των αρχαίων λειτουργούσαν ως αποτροπαϊκά και παρουσιάζονταν αρχικά με άγρια και άσχημη μορφή, καθώς μπορεί να πλαισιώνονταν από φίδια ή να έχουν τρομακτικές εκφράσεις», λέει ο κ. Σταμπολίδης, που υπογράφει την έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, την τελευταία από το 1996, όταν ανέλαβε την διεύθυνσή του, αφού πλέον είναι εκλεγμένος διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης.

Η ελληνική μυθολογία βρίθει τέτοιων δαιμονικών όντων, που προέρχονται από τα βάθη της Προϊστορίας, δημιουργήματα του αρχέγονου φόβου του ανθρώπου για την ύπαρξή του, που ωστόσο με το πέρασμα του χρόνου «σιγά σιγά εξανθρωπίζονται και η ασχήμια τους γίνεται ομορφιά, η αγριότητα δίνει τη θέση της στην ηρεμία», προσθέτει ο κ. Σταμπολίδης.

Δαιμονικά όντα

Το κεφάλι της Σφίγγας της Αμφίπολης ανακαλύφθηκε στον Οκτώβριο του 2014, δύο μήνες μετά την αποκάλυψη του μνημείου. Τα δύο μαρμάρινα αγάλματα με τις Σφίγγες βρίσκονταν τοποθετημένα στην είσοδο ως φρουροί του τάφου, σύμβολο απόλυτης προστασίας αλλά και υπενθύμισης του Κάτω Κόσμου στους ζώντες. Μόνον το κεφάλι της μιας όμως εντοπίσθηκε, της ανατολικής, και μάλιστα στον τέταρτο χώρο του μνημείου σε βάθος 15 εκατοστών. Τα κεφάλια άλλωστε ήταν ένθετα στον κορμό του υπόλοιπου σώματος, όπως δείχνει η διατομή της έδρασης στο κάτω μέρος του λαιμού ενώ το ίδιο ένθετα ήταν και τα φτερά τους από τα οποία έχουν εντοπισθεί θραύσματα.

Οι Σφίγγες της Αμφίπολης είχαν σκοπό να προκαλέσουν τον τρόμο σε όποιον τολμούσε να βεβηλώσει τον τάφο και να παραβιάσει την ηρεμία των νεκρών. Με σώμα και πέλματα λιονταριού, στήθος γυναίκας, ουρά ερπετού και φτερά αετού ήταν ασφαλώς ένα σύμπλεγμα πέραν του κόσμου τούτου.

Σύμφωνα με τον Ησίοδο ήταν κόρη της Χίμαιρας και του Όρθρου ή κατά άλλους του Τυφώνα και της Έχιδνας ενώ στο …συγγενικό της περιβάλλον αναφέρονται ακόμη ο Κέρβερος, η Λερναία Ύδρα, ο Δράκος της Κολχίδας κ.ά. Η μυθολογία την τοποθετεί στην αρχαία Θήβα και τη συνδέει με τον μύθο των Λαβδακιδών και συγκεκριμένα με τον Οιδίποδα. Την είχαν στείλει η Ήρα και ο Άρης για να λέει το αίνιγμά της στους περαστικούς: Τι έστιν ο μεν έχων φωνήν, τετράπουν και δίπουν και τρίπουν γίγνεται; (Τι είναι αυτό που έχει φωνή και γίνεται τετράποδο, δίποδο και τρίποδο;) Επειδή όμως δεν μπορούσαν να το λύσουν, τους σκότωνε σφίγγοντάς τους.

Όπως σημειώνει ο Παλαίφατος (μαθητής του Αριστοτέλη) «Περί της Καδμείας Σφιγγός λέγουσιν, ως θηρίον έγένετο, σώμα μεν έχον ως κυνός, κεφαλήν δε και πρόσωπον κόρης, πτέρυγας δε όρνιθος, φωνήν δε ανθρώπου. Καθεζομένη δε επί Σφιγγίου όρους αίνιγμά τι των πολιτών εκάσω έλεγε, και τον μη ευρόντα ανήρει. Ευρόντος δε του Οιδίποδος το αίνιγμα, ρίψασα εαυτήν ανείλεν. (Περί της Σφιγγός). Ο Οιδίπους λοιπόν ήταν αυτός που έλυσε το αίνιγμα της λέγοντας, πως ο άνθρωπος ήταν η απάντηση, έτσι οι Θηβαίοι τον ανακήρυξαν τότε βασιλιά και η Σφίγγα γκρεμίστηκε από τους βράχους.

Η Λάκαινα

Και οι δυο πτέρυγες του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καταλαμβάνονται από την έκθεση για το Κάλλος, που περιλαμβάνει 300 αρχαιότητες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Ανάμεσά τους κι ένα εκπληκτικό άγαλμα της Κλασικής εποχής η «Ορχούμενη Λάκαινα», όπως αποκαλείται (Γυναίκα από την Λακωνία που χορεύει), που θεωρείται πρωτότυπο έργο του Καλλιμάχου. Την είχε μεταφέρει από την περιοχή της Ακρόπολης ο Ηρώδης Αττικός για να κοσμήσει την βίλα του στην Εύα Κυνουρίας και εκεί ανακαλύφθηκε από τις ανασκαφές ενώ σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του ΄Αστρους Κυνουρίας. Η θέση της στην έκθεση, στην είσοδο του μουσείου προαναγγέλλει όντως το κάλλος που ακολουθεί.

Το ιδεώδες που αναπτύχθηκε στην αρχαία ελληνική σκέψη, για να εκφραστεί μέσα από τα ποιήματα των επικών και λυρικών ποιητών από τον 8ο π.Χ ως τον 6ο π.Χ. αιώνα και να αποκρυσταλλωθεί στη συνέχεια στα κείμενα των φιλοσόφων της Κλασικής εποχής είναι στο επίκεντρο της έκθεσης. Η αφήγηση αρχίζει από την πτέρυγα του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης επί της Νεοφύτου Δούκα, με την ενότητα «Καλλωπισμός», που περιλαμβάνει τόσο τον τρόπο όσο και τα μέσα για την επίτευξή του. Ακολουθεί η ενότητα -έπαινος της φυσικής ομορφιάς των νέων, ανδρών και γυναικών με τον χαρακτηρισμό τους στην αρχαιότητα ως «Καλούς» και «Καλές», στη συνέχεια το «Κάλλος θνητών» , το «Αθλητικό» και το «Ηρωικό κάλλος» και οι « Ωραίοι Άωροι».

Πέντε ακόμη ενότητες αναπτύσσονται στο Μέγαρο Σταθάτου με πρώτη αυτήν που αναφέρεται στο «Αρχαϊκό και Κλασσικό – Ελληνιστικό κάλλος» και την αποθέωσή του, τις «Αρπαγές κάλλους και τις συνευρέσεις», τα «Καλλιστεία θεοτήτων», με την «Κρίση του Πάρι», το «Θεϊκό κάλλος», και τέλος το «Δαιμονικό».

Διαβάστε επίσης:

Μουσείο Μπενάκη: Έκθεση στη μνήμη του Γιώργου Σεφέρη εγκαινίασε η Κατερίνα Σακελλαροπούλου

Πώς αντιλαμβανόμαστε σήμερα την Επανάσταση του ΄21. Έκθεση στον Κήπο του Μεγάρου

Τζουζέπε Πενόνε: Ποιος είναι ο Ιταλός που εκθέτει η Γκαγκόζιαν;