Η Μικρασιατική Καταστροφή μέσα από το έργο Ελλήνων λογοτεχνών – Έκθεση για το έπος της Ανατολής

Xειρόγραφα και δυσεύρετες πρώτες εκδόσεις βιβλίων, αλληλογραφία, φωτογραφίες, σκίτσα, περιοδικά και εφημερίδες. Ένα σύνολο 200 αντικειμένων, που προέρχονται από τα προσωπικά αρχεία του Ηλία Βενέζη, του Γιώργου Θεοτοκά, του Στράτη Μυριβήλη και του Γιώργου Σεφέρη, θα παρουσιασθούν για πρώτη φορά από τις 20 Οκτωβρίου στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών για την συμπλήρωση, φέτος, των εκατό χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

«Το έπος της Ανατολής στη φαντασία των Ελλήνων: Η Μικρασιατική Καταστροφή στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου», όπως είναι ο τίτλος της έκθεσης προσεγγίζει το θέμα στοχεύοντας στην καταλυτική επίδραση, που είχε η Μικρασιατική Καταστροφή στο πνεύμα και την ψυχή της γενιάς, που ωρίμασε στα χρόνια του Μεσοπολέμου.

Πρόκειται για τη λεγόμενη Αιολική σχολής της Γενιάς του ΄30, όπως και των άλλων προσφύγων πεζογράφων και ποιητών αυτής της περιόδου, τα γεγονότα της οποίας καθόρισαν την πνευματική παραγωγή τους. Όλο το υλικό της έκθεσης εξάλλου βρίσκεται στα αρχεία των τεσσάρων συγγραφέων, τα οποία που απόκεινται στα Αρχεία της Αμερικανικής Σχολής,  συμπληρωμένο από  σπάνιες εκδόσεις από τις συλλογές της Γενναδείου Βιβλιοθήκης.

Ηλίας Βενέζης

Οι πόλεμοι που προηγήθηκαν της καταστροφής της Σμύρνης το 1922 και το κύμα των προσφύγων στην Ελλάδα που ακολούθησε, ήταν αναπόφευκτο να μην επηρεάσει έντονα το πνευματικό έργο των συγγραφέων της εποχής,  ιδιαίτερα εκείνων που είχαν πραγματικά βιώσει τον ξεριζωμό.

Από τις Κυδωνιές (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας ο Ηλίας Βενέζης (1904 – 1973) έζησε δραματικότερα από τους άλλους τα γεγονότα  της Μικρασιατικής καταστροφής. Όταν το 1922 η οικογένειά του εγκατέλειψε τη Μικρά Ασία, εκείνος ήταν ο μόνος που δεν πρόφθασε να ανεβεί στο πλοίο, με αποτέλεσμα να αιχμαλωτισθεί από τους Τούρκους και να σταλεί μαζί με άλλους 3000 Αϊβαλιώτες στα Τάγματα Εργασίας.

Ήταν μόλις 18 ετών κι ήταν ένας από τους μόνον 23 συμπατριώτες του, που επιβίωσαν  από τις φριχτές συνθήκες και τα βασανιστήρια, που κράτησαν 14 μήνες. Όλα αυτά, που μετέφερε στο βιβλίου του «Το Νούμερο 31328» – αριθμό με τον οποίο ήταν καταχωρημένος από τους Τούρκους – το 1931.

Μερικά χρόνια αργότερα εξάλλου, το μυθιστόρημά του «Γαλήνη» (1939) θα θίξει το ζήτημα της εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα, με τις δυσκολίες των ξεριζωμένων στη νέα πατρίδα, την ανάγκη συνύπαρξης αλλά και την σύγκρουση ανάμεσα σε δύο κόσμους που είναι διαφορετικοί.  Το 1943 εκδόθηκε και το τελευταίο μέρος της τριλογίας η «Αιολική γη» για τη ζωή στην πατρίδα που χάθηκε.

Γιώργος Θεοτοκάς

Με αφετηρία την Κωνσταντινούπολη, από την οποία μετοίκισε  με όλη την οικογένειά του στην Αθήνα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή ο Γιώργος Θεοτοκάς (1904 -1966), ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της Γενιάς του ΄30 σημάδεψε την εποχή του με το μυθιστόρημα «Αργώ» (δύο τόμοι, 1933 και 1936), ένα έργο-τοιχογραφία της Ελλάδας, της εποχής του Μεσοπολέμου.

«Σαν άρχισα αυτό το βιβλίο, η μοναδική μου πρόθεση ήταν να ζωντανέψω μερικά ανθρώπινα πλάσματα που τριγυρνούσανε στη φαντασία μου και βασάνιζαν τις ώρες της σχόλης μου. Κατόπι, σαν προχώρησε η δουλειά, μου ήρθε η όρεξη να δώσω με αυτήν την ευκαιρία, μια γενική κάπως έκθεση της ελληνικής ζωής και των προβλημάτων της εποχής μας. Έτσι η Αργώ πήρε διαστάσεις που δεν τις περίμενα», έγραφε ο ίδιος στην εισαγωγή του α΄ τόμου. Κι αυτό, γιατί εικονογραφεί πλήρως την κατάσταση στην κοινωνία μετά την Καταστροφή, δείχνοντας τις αγωνίες και τα αδιέξοδα των νέων, τις πολιτικές συγκρούσεις και την αστάθεια στο δημόσιο χώρο. Κυρίως όμως, γιατί προσπαθεί τα κοινωνικά προβλήματα τόσο στην αστική όσο και στη λαϊκή τάξη.

Στράτης Μυριβήλης

Γεννημένος στη Συκαμιά της Λέσβου, ενώ ήταν στην υπόδουλη ακόμα στους Οθωμανούς (1890 -1969), ο Στράτης Μυριβήλης είχε καταταχθεί εθελοντικά στο στρατό το 1912 παίρνοντας μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους, όπου, στη μάχη του Κιλκίς – Λαχανά και τραυματίσθηκε σοβαρά στο πόδι. Λίγα χρόνια αργότερα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο βρέθηκε και πάλι στρατιώτης, δεκανέας αυτή τη φορά να υπερασπίζεται το Μακεδονικό μέτωπο, όπου συμμετείχε στην επιχείρηση προκάλυψης του Μοναστηρίου, μια εμπειρία από την οποία προήλθε το σπουδαίο βιβλίο του «Η ζωή εν τάφω».

Κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία, λοχίας πλέον υπηρέτησε στο Β΄ νοσοκομείο διακομιδής του Εσκισεχίρ, ενώ την ίδια περίοδο παντρεύτηκε την Ελένη Δημητρίου από το Δεκελί της Μικράς Ασίας. Ενώ με την αποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων από τη Μικρά Ασία βρέθηκε πρώτα πρόσφυγας στη Θράκη κι ύστερα έφθασε στη Λέσβο, για να αποστρατευθεί τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού  και με μετάλλια νίκης.

Η «Δασκάλα με τα χρυσά μάτια», όπου ο ήρωας μόλις έχει επιστρέψει από τον πόλεμο της Μικράς Ασίας άρχισε να γράφεται αργότερα, ύστερα από παραγγελία της «Καθημερινής» όπου και δημοσιεύθηκε σε συνέχειες από τον Δεκέμβρη του 1931 ως τον Μάιο του 1932.

Γιώργος Σεφέρης

«…Γιατί να μην ήταν βολετό να είχα ξεκληριστεί κι εγώ, μαζί με τ’ άλλα τα παιδιά που ξεκληριστήκανε πέρα στους κάμπους της ντροπής, από βλακείες ηλιθίων εγωιστών… όλοι μας είμαστε με δάκρυα στα μάτια, μα είναι δυνατόν να ξαναπέσει η Σμύρνη στα χέρια του Τούρκου, το χωράει το κεφάλι ανθρώπου· τώρα που σου γράφω το μισοφέγγαρο ίσως στο κονάκι, και ο ήλιος βασιλεύει ήσυχος σαν και πάντα… Είμαι δυστυχισμένος, αδερφή μου…».

Το 1922  η Μικρασιατική καταστροφή  φέρνει την οδύνη στον Γιώργο Σεφέρη 1900 -1971), όπως περιγράφεται στο γράμμα του προς την αδερφή του Ιωάννα. Εκείνος είναι στο Παρίσι για σπουδές, εκείνη στην Αθήνα και την παρακαλεί να σταθεί γενναία μπροστά σ΄αυτή τη συμφορά, που τους βρήκε όλους, έναν –έναν και το έθνος ολόκληρο. Αγωνιά για τους ανθρώπους που έχουν μείνει πίσω

Από τα Βουρλά της Σμύρνης ο Σεφέρης – η οικογένειά του μετακινήθηκε στην Ελλάδα το 1914 – θα νοσταλγούσε πάντα την πατρογονική γη, την οποία όμως έκανε πολλά χρόνια έκτοτε να επισκεφθεί. Επιστρέφοντας όμως το 1950 δεν αναγνωρίζει πια τίποτε από το χωριό των παιδικών του καλοκαιριών στη Σκάλα των Βουρλών «Μετακινώντας τσακισμένες πέτρες …μέσα σε μια πατρίδα που δεν είναι πια δική μας…», όπως γράφει.

Η έκθεση που θα πραγματοποιηθεί στην Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννης της ΑΣΚΣΑ σε έντεκα ενότητες περιλαμβάνει στον επίλογό της και «Το έπος του άλλου». Το αποτύπωμα του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1919-1922 (του «Πολέμου της Ανεξαρτησίας») στην τουρκική λογοτεχνία του Μεσοπολέμου. Την επιμέλεια έχουν οι Ναταλία Βογκέικωφ, Νατάσα Λαιμού, Μαρία Γεωργοπούλου.

Στα εγκαίνια εξάλλου θα δοθεί διάλεξη του κ. Ντέιβιντ Ρίκς, ομότιμου καθηγητή Νεοελληνικής Γλώσσας και Συγκριτικής Λογοτεχνίας  στο King’s College του Λονδίνου, καθώς και επίτιμου ανώτερου συνεργάτη ερευνητή στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ.

Info

Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα: Σουηδίας  54, Κολωνάκι

Έκθεση: «Το έπος της Ανατολής στη φαντασία των Ελλήνων: Η Μικρασιατική Καταστροφή στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου»

Διάρκεια: 20 Οκτωβρίου 2022 – 20 Φεβρουαρίου 2023

Διαβάστε επίσης:

Ιστορίες για το αθέατο νερό στο Μετρό του Πειραιά – Λαμπρή έκθεση

Αυτοί είναι οι Έλληνες συλλέκτες στη λίστα των 200 κορυφαίων του κόσμου