«Η γιαγιά μου έλεγε ότι η Κλεοπάτρα ήταν μαύρη» – Μια σειρά χωρίς επιστημονικά επιχειρήματα

Το 1987, πολύ πριν τη μαύρη Κλεοπάτρα του Netflix, που παίζεται αυτόν τον καιρό, ένας Βρετανός μελετητής της κινεζικής ιστορίας, ονόματι Μάρτιν Γκάρντινερ Μπέρναλ αναστάτωσε τον ακαδημαϊκό κόσμο, πρωτίστως στη Βρετανία μάλιστα, με το έργο του «Μαύρη Αθηνά». Με προφανή στόχο δημιουργίας εντυπώσεων και χωρίς τα υποχρεωτικώς απαραίτητα τεκμήρια –ιστορικά και αρχαιολογικά- ή και με παραχάραξή τους αμφισβήτησε ευθέως τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, εισάγοντας τη θεωρία, ότι οι Φοίνικες και οι Αιγύπτιοι της αρχαιότητας είχαν εγκατασταθεί και είχαν δημιουργήσει αποικίες στην Ελλάδα και σε άλλα μέρη της Μεσογείου. Κατά τη γνώμη του επίσης, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν μαύροι Αφρικανοί ενώ οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήταν Ινδοευρωπαίοι, αλλά Αφροασιάτες.

Παρά τους τρεις συνολικά τόμους, στους οποίους ανέπτυξε το σκεπτικό του όμως, δεν κατόρθωσε να πείσει τους ειδικούς, που απέρριψαν τις ιδέες του. Από την άλλη μια τόσο επαναστατική θεωρία, που αναδείκνυε ένα εξέχοντα ρόλο της μαύρης ηπείρου στον δυτικό πολιτισμό δεν πέρασε απαρατήρητη. Απόδειξη, ότι για χρόνια διδασκόταν σε διάφορα πανεπιστήμια.

Ώσπου το 1996 η Μαίρη Λέφκοβιτς, καθηγήτρια Κλασσικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Γουέλσλι απάντησε στον αφροκεντρισμό του Μπέρναλ με τρία βιβλία της, με τα οποία κατέρριψε ολοσχερώς τη θεωρία του. Και όπως αναφέρει -με επιείκεια- στο βιβλίο της «Η Μαύρη Αθηνά. Μύθοι και πραγματικότητα» «Οι σύγχρονοι αφροκεντριστές συγγραφείς ακολουθούν τη γνωστή οδό, διά της οποίας λαοί -κυρίως όσοι θεωρούν ότι στερούνται ιστορίας- προσπαθούν να αποκτήσουν κάποιο ένδοξο παρελθόν»…

Στο ντοκιμαντέρ του Netflix «Βασίλισσα Κλεοπάτρα», μια όμορφη σγουρομάλλα, μαύρη γυναίκα στέφεται βασίλισσα της Αιγύπτου. Και η συζήτηση επανέρχεται, αυτή τη φορά από την ιρανή σκηνοθέτιδα Τίνα Γκαράβι, που με το «ατράνταχτο» επιχείρημα «Και γιατί να μην είναι μελαψή; Και γιατί ορισμένοι πιστεύουν, ότι θα έπρεπε να είναι λευκή;» επιδιώκει το δικό της άλμα προς τη δόξα: Μια λευκή Κλεοπάτρα θα περνούσε απαρατήρητη, ενώ τώρα όλοι την προσέχουν! Κάτι στο οποίο έχει απόλυτο δίκιο.

Ένα βαρετό ντοκιμαντέρ

Δεν θα υπήρχε καμία περίπτωση να ασχοληθούμε με μία ακόμη προσπάθεια παρουσίασης της τελευταίας βασίλισσας των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο, αν δεν εμφανιζόταν μαύρη. Για τον απλούστατο λόγο, ότι η συγκεκριμένη σειρά αποτελεί μία πρόχειρη και σαφώς χαμηλού προϋπολογισμού απόπειρα ιστορικής καταγραφής, με γενικότητες και ιστορικές υπερβάσεις, σεναριακά αλλά και σκηνοθετικά – καλλιτεχνικά.

Με τυποποιημένη αφήγηση, που αποκτά κάποιο ενδιαφέρον, μόνο μέσα από μικρές, δραματοποιημένες σκηνές, που εναλλάσσονται με τα λόγια των επιστημόνων, είναι απλώς βαρετή. Ενώ απωθητική εντύπωση κάνουν τα φτωχά κοστούμια και τα καταφανώς ψεύτικα κοσμήματα, τύπου πανηγυριού, τη στιγμή μάλιστα που αναφέρεται σε βασίλισσες και βασιλιάδες.

Αλλά το πιο σημαντικό είναι, ότι από τα πρώτα λεπτά η σκηνοθέτιδα αισθάνεται υποχρεωμένη να δικαιολογήσει τη θεωρία της περί μαύρης Κλεοπάτρας και να εισάγει τον θεατή στο σχετικό κλίμα, με την επιστράτευση επιστημόνων, που εμφανίζονται υπέρμαχοι του θέματος. Χωρίς ωστόσο επιχειρήματα, ικανά για να πείσουν. Είναι χαρακτηριστική η φράση μιας εξ αυτών, που είναι μαύρη και η ίδια, ειδικευμένη όπως αναφέρεται στη Νουβιακή και Αιγυπτιακή Αρχαιολογία, όταν λέει κάποια στιγμή: «Η γιαγιά μου ήταν πηγή της έμπνευσής μου, όταν μου έλεγε, πως δεν την ενδιέφερε, τι μάθαινα στο σχολείο, γιατί η Κλεοπάτρα ήταν μαύρη».

Ήδη όμως, οι πρώτοι που έχουν θιχτεί, είναι οι Αιγύπτιοι αρχαιολόγοι με τον κορυφαίο ανασκαφέα Ζάχι Χάουας να δηλώνει, ότι η Κλεοπάτρα ήταν μέλος της δυναστείας των Πτολεμαίων και είχε καταγωγή μακεδονική–ελληνική. Ενώ Αιγύπτιος δικηγόρος ανακοίνωσε, ότι προτίθεται να κινηθεί νομικά εναντίον της πλατφόρμας.

Η προσωπικότητα της Κλεοπάτρας

Σύμφωνα με την πραγματική ιστορία η Κλεοπάτρα Ζ΄ Φιλοπάτωρ είχε ελληνικό όνομα, όπως και όλα τα αδέλφια της και οι σύμβουλοι στο παλάτι, περήφανη ελληνική καταγωγή από τους Πτολεμαίους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μιλούσε ελληνικά -αλλά ήξερε και αιγυπτιακά, αραμαϊκά, εβραϊκά, αραβικά, περσικά, όπως μαρτυρείται από αρχαίους συγγραφείς- ήταν ιδιαιτέρως ευφυής και με εξαιρετική μόρφωση. Και όπως λέει ο Πλούταρχος μπορεί να μην ήταν εκπάγλου καλλονής, αλλά ήταν ικανότατη στην τέχνη της συζήτησης, ευχάριστη και ζωηρή, αιχμαλωτίζοντας τους συνομιλητές της. Δεν είναι παράξενο έτσι, που κατόρθωσε να γοητεύσει τους δύο ισχυρότερους άνδρες της εποχής της, τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μάρκο Αντώνιο.

Ουδείς αρχαίος συγγραφέας ωστόσο, αναφέρει το χρώμα του δέρματος της, έστω και στο ελάχιστο.

Πατέρας της ήταν ο Πτολεμαίος ΙΒ΄ Αυλητής και μητέρα της η Κλεοπάτρα Ε΄ Τρύφαινα, αδελφή του συζύγου της – ή εξαδέλφη του- όπως συγκλίνουν οι περισσότερες πηγές, (ενώ κάποιες άλλες την θεωρούν άγνωστη). Είναι γνωστό όμως, πως ειδικά για τους φαραώ η αιμομιξία επιτρεπόταν, καθώς γινόταν καθ’ ομοίωσιν του γάμου των θεών Όσιρι και Ίσιδας, που ήταν αδέλφια. Έτσι και οι Πτολεμαίοι βασίλευαν με τις αδελφές – συζύγους τους, γεγονός, που στην πορεία του χρόνου εξασθένησε τη δυναμική της δυναστείας.

Το ίδιο πάντως, έκανε και η Κλεοπάτρα, η οποία σύμφωνα με τη διαθήκη του πατέρα της, το 51 π.Χ. που ανέβηκε στο θρόνο έπρεπε να παντρευτεί και να συμβασιλεύσει με το μεγαλύτερο από τα δύο αδέρφια της, που ήταν περίπου δέκα ετών ενώ η ίδια ήταν 17 ή 18. Είναι γνωστό όμως, ότι τόσο τα αδέρφια της όσο και ο γιος της με τους οποίους συμβασίλευσε κατά σειρά δεν παίζουν κάποιο ρόλο στην Ιστορία, αντίθετα μόνον εκείνη εμφανίζεται στα νομίσματα της χώρας.

Οι Πτολεμαίοι

Πηγαίνοντας προς τα πίσω στη σειρά διαδοχής των Πτολεμαίων, πρώτος ήταν ο Πτολεμαίος Α΄ Σωτήρ, ο οποίος εγκαθίδρυσε τη δυναστεία, που θα κυβερνούσε την Αίγυπτο για πάνω από 300 χρόνια. Όλοι οι άνδρες της δυναστείας έπαιρναν το όνομα Πτολεμαίος ενώ οι γυναίκες βασίλισσες και πριγκίπισσες άκουγαν στα ονόματα Κλεοπάτρα, Βερενίκη, Αρσινόη.

Ήδη από τον 3ο π.Χ. αιώνα, όταν η Αίγυπτος πέρασε στους Πτολεμαίους μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η μακεδονική δυναστεία είχε υιοθετήσει τον τίτλο του φαραώ και τις παλιές θρησκευτικές παραδόσεις, προκειμένου να επιβληθεί στους γηγενείς και να νομιμοποιήσει την κυριαρχία της, κρατώντας ταυτόχρονα όμως και τις ελληνιστικές αρχές. Ειδικά μάλιστα στο θέμα της γλώσσας οι περισσότεροι Πτολεμαίοι δεν γνώριζαν αιγυπτιακά, άλλωστε η Ελληνιστική Κοινή ήταν αρκετή, αφού την μιλούσαν τότε σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο.

Μόνον ανέφελη δεν υπήρξε εξάλλου, η περίοδος των Πτολεμαίων σε έναν κόσμο, που διαρκώς άλλαζε. Οι εποχές σταθερότητας, ασφάλειας και πλούτου εναλλάσσονταν με εμφυλίους, κοινωνική και πολιτική διαφθορά ενώ οι διαμάχες ανάμεσα στα μέλη της δυναστείας ήταν οι χειρότερες, με τις δολοφονίες να αποτελούν συνήθη τακτική. Όλα αυτά εξασθένησαν το θρόνο και η επέλαση της Ρώμης ήταν το μόνο βέβαιο. Έμελλε στην Κλεοπάτρα να γράψει το τέλος το 30 π.Χ. αφού προσπάθησε με κάθε τρόπο αλλά χωρίς επιτυχία να υπερασπιστεί το βασίλειό της.

Η αφροκεντρική θεωρία

Υποθετικά και μόνον, στο πλαίσιο μιας υπεραπλούστευσης των δεδομένων, με την διαγραφή στοιχείων της ιστορίας ή την παρερμηνεία τους μπορεί να θεωρηθεί, ότι η γραμμή καταγωγής της Κλεοπάτρας δεν ήταν ελληνική. Θα πρέπει κανείς να παραβλέψει, ότι η ιστορία εξελισσόταν σε μια ελληνιστική Αλεξάνδρεια και σε έναν ελληνικό βασιλικό οίκο, που ήταν κληρονόμος ενός βασιλιά-θεού, του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το όνομα του οποίου ήταν μύθος. Θα πρέπει να παραβλέψει την αιμομικτική πρακτική, η οποία πολύ εξυπηρετούσε τους Πτολεμαίους για να μην αναμιχθούν με τους γηγενείς και να κρατούν την εξουσία μέσα στον οίκο τους. Και θα πρέπει ακόμη να δεχθεί, ότι και οι Αιγύπτιοι ήταν Αφρικανοί.

Από την άλλη βεβαίως δεν μπορεί να αποκλεισθεί και κάποια επιγαμία, παρ’ ότι αυτή δεν τεκμηριώνεται. Τότε ποιος ο λόγος αυτής της επιμονής;

Είναι γεγονός, ότι πριν τη μαύρη Κλεοπάτρα αλλά και τη «Μαύρη Αθηνά», από τα τέλη του 19ου αιώνα ήδη, είχε αρχίσει να διατυπώνεται στην Αμερική μια αφροκεντρική θεωρία, σχετικά με τη συνεισφορά των Αφροαμερικανών στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Κάτι, που στη συνέχεια πήρε διαστάσεις με διάφορους ιστορικούς -συγγραφείς, που την προωθούσαν, παραχαράσσοντας πάντα την ιστορία στον βωμό ενός στόχου, που ήθελε – με λάθος τρόπο προφανώς- να προσφέρει δικαίωση στους καταπιεσμένους της αφρικανικής ηπείρου.

Η απάντηση όμως έχει δοθεί ποικιλοτρόπως και το θέμα θεωρείται λήξαν. Όπως έχει πει η Μαίρη Λέφκοβιτς, πρόκειται για μία τεράστια ιστοριογραφική αφέλεια. Αλλά κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί, ότι υπάρχουν και οι αφελείς, που την πιστεύουν.

Διαβάστε επίσης: