Η Ελληνική Επανάσταση με τα μάτια των ξένων

Εικόνες  ολοζώντανες, γεμάτες πάθος και ορμή, θαυμασμός μπροστά στην αποφασιστικότητα και τη γενναιότητα των Ελλήνων, χαρά στις νίκες, θλίψη και πόνος για τα πάθη τους, τις σφαγές των αμάχων, τον αφανισμό τους.

Η Ελληνική Επανάσταση σε όλο της το μεγαλείο και ο φιλελληνισμός στο απόγειό του εκφρασμένος με κάθε τρόπο.

Υπάρχει κάτι πιο συγκινητικό από το να ξεκινούν άνθρωποι απ’ όλο τον τότε κόσμο για να έρθουν να πολεμήσουν μαζί με τους Έλληνες για την ελευθερία τους; Και να πεθάνουν στο πεδίο της μάχης, όπως συνέβη με πολλούς από αυτούς;

Στην αυγή του 19ου αιώνα όμως, εποχή κοινωνικών και εθνικών ανακατατάξεων και ασφαλώς ρομαντικών επαναστάσεων, με τους λαούς να αναζητούν δυναμικά την ελευθερία τους, όλα αυτά μπορούσαν να συμβούν. Και η Ελλάδα, για την παλιά δόξα της οποίας μάθαιναν μέσα από τα βιβλία τους, μια χώρα γεμάτη με ερείπια πλέον, δεν μπορούσε παρά να αποτελεί το ιδανικό πρότυπο για να επικεντρωθεί ο νέος αγώνας. 

Είτε λοιπόν με το καριοφίλι στο χέρι, μαζί με τους Έλληνες οπλαρχηγούς, είτε με την πένα γράφοντας πύρινους στίχους ή μεγαλουργώντας στον καμβά, το έργο τους υπήρξε πολλαπλά πολύτιμο. Αφ’ ενός, γιατί ενίσχυσε τον φιλελληνισμό εξυψώνοντας τον αγώνα των Ελλήνων και αφ΄ετέρου γιατί λειτουργεί πλέον σήμερα ως αδιάψευστος μάρτυρας της Ιστορίας.

Κάθε ζωγραφική απεικόνιση ενός δραματικού γεγονότος, όπως η «Σφαγή της Χίου» την οποία δημιούργησε ο Ευγένιος Ντελακρουά το 1824 κι ενώ ο πόλεμος μαινόταν, ερχόταν όχι απλώς σαν υπενθύμιση του ελληνικού αγώνα αλλά κυρίως σαν απάντηση στους πολιτικούς και αρχηγούς της Ευρώπης, που δίσταζαν να ασχοληθούν με το ελληνικό ζήτημα ή και, όπως στην περίπτωση του Μέτερνιχ ήταν σαφώς αντίθετοι. Για να μη χαλάσουν οι ισορροπίες, που κάποιους πολύ βόλευαν.

 Παρά τις αντιστάσεις όμως, το ορμητικό ποτάμι της Επανάστασης συμπαρέσυρε τα πάντα. Και οι πίνακες που μας άφησαν οι ξένοι ζωγράφοι είναι μία απόδειξη. 

 Με την «Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου» (1826) ο Ντελακρουά  (1798 – 1863), ηγετική μορφή του γαλλικού ρομαντισμού  αποτυπώνει μια συγκλονιστική σελίδα του αγώνα στέλνοντας πολλαπλά μηνύματα. Η Ελλάδα προσωποποιημένη σε Ελληνίδα στέκεται πάνω στα χαλάσματα της ηρωικής εξόδου και της σφαγής στο Μεσολόγγι, με τα χέρια προτεταμένα «φωνάζοντας» για το κακό που έγινε, σαν να ζητάει, να αναλάβει ο καθένας τις ευθύνες του… Κι από την άλλη όμως, εκείνη δείχνει, ότι είναι ζωντανή και αποφασισμένη…

Δύο χρόνια πριν άλλωστε, η δραματική «Σφαγή της Χίου» είχε προκαλέσει τεράστιο θέμα συζήτησης στο Παρίσι με τον Ντελακρουά  να δηλώνει αποφασιστικά φιλέλληνας. Η οδύνη στα πρόσωπα των Ελλήνων, ανήμπορα, ανθρώπινα ράκη μπροστά στην αγριότητα του εχθρού, η νεκρή μάνα και το μικρό παιδί της, η αρπαγή μιας γυμνωμένης γυναίκας, η απόγνωση στο βλέμμα του άντρα ξύπνησαν συνειδήσεις στην Ευρώπη για το κακό που συνέβαινε δίπλα τους. 

Χωρίς να λείπουν όμως, πολύ αργότερα και πίνακες, όπως το «Επεισόδιο του Ελληνικού Αγώνα» (1856), με προδιαγεγραμμένη τη νίκη, που είναι ολοφάνερη στην ορμητικότητα και την αποφασιστικότητα του Έλληνα αγωνιστή (έργο της Εθνικής Πινακοθήκης).

Σκηνές δραματικές που αναφέρονται σε γνωστά ή και όχι επεισόδια του αγώνα έχει απεικονίσει και ο Γαλλο-ολλανδός ρομαντικός ζωγράφος Άρι Σέφερ (1795-1858). Οι «Σουλιώτισσες γυναίκες» ( 1827) αναφέρονται στην πολιορκία του Σουλίου από τον Αλή Πασά, λίγα χρόνια πριν ξεσπάσει η Επανάσταση ενώ οι γυναίκες πρωταγωνιστούν και στο έργο του «Ελληνίδες εκλιπαρούν την Παναγία για βοήθεια» (1826). Ιστορικό γεγονός εμπνέει και το έργο «Οι εξόριστοι Έλληνες πάνω σε βράχο», αφού μιλάει για την παράδοση της Πάργας το 1819 από τον Μέτλαντ, τον Άγγλο αρμοστή των Επτανήσων, στον Αλή Πασά των Ιωαννίνων, ο οποίος την κατέστρεψε ολοσχερώς, με τους Έλληνες να διώκονται ώσπου να καταφύγουν στην Κέρκυρα.  Μια δυνατή σκηνή εξάλλου δίνει και στο «Ελληνόπουλο που υπερασπίζεται τον πατέρα του», αποδίδοντας το χρέος του νεαρού αγωνιστή προς την παλαιότερη γενιά των ηρώων και στη συνέχιση του Αγώνας μέχρις εσχάτων. 

Από το Μεσολόγγι εμπνεύστηκε και ο Φρανσουά Εμίλ ντε Λανσάκ (1803-1890), μαθητής του Σέφερ, με το έργο του  «Οι τελευταίες στιγμές του Μεσολογγίου» να καταγράφει την τραγική σκηνή της απόφασης μιας μάνας να σκοτώσει το παιδί της και να αυτοκτονήσει, προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων.  Ιστορικά είναι γνωστό ότι είχε ληφθεί μία τέτοια απόφαση από τους πολιορκημένους, που αναιρέθηκε όμως, τις τελευταίες ώρες πρην την έξοδο.  

  Ζωγράφος της νεοκλασικής σχολής και δάσκαλος ο ίδιος, ο Ιταλός Λουντοβίκο Λιπαρίνι (1800-1856) ήταν κι αυτός φιλέλληνας, που εμπνεύστηκε από τον αγώνα της Ελλάδας για ελευθερία. Ζωγράφισε  τον «Θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη» (1841) και «Όρκο του Λόρδου Βύρωνα στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη» (1850),  το έργο «Ο Αρχιεπίσκοπος Γερμανός υψώνει τη σημαία της Ανεξαρτησίας στον γκρεμό των Καλαβρύτων», (1838) αλλά κι έναν εξαιρετικό «Κλέφτη»  με διαπεραστικό βλέμμα και αποφασιστική στάση  με τα αρχαία ερείπια γύρω του.  Να σημειωθεί μάλιστα ότι ο Λιπαρίνι ήταν δάσκαλος του Έλληνα ζωγράφου Διονύσιου Τσόκου.

Γερμανός φιλέλληνας ήταν ο λοχαγός Καρλ Κρατσάιζεν (1794-1878), που ήρθε για δύο μόνο χρόνια στην Ελλάδα, το 1826 -1827 για να πολεμήσει ως εθελοντής. Και πράγματι αυτό συνέβη, αφού πήρε μέρος μεταξύ άλλων στην πολιορκία της Αθήνας και την πολιορκία της Ακρόπολης ενώ ήταν παρών στην Γ΄ Εθνοσυνέλευση. Παράλληλα ως αυτοδίδακτος ζωγράφος αλλά και χαράκτης θέλησε να απαθανατίσει τις μορφές των αγωνιστών, στρατιωτικών και πολιτικών προσφέροντας, χωρίς να το ξέρει τότε, μια σπουδαία υπηρεσία στην νέα Ελλάδα.

Χάρις στα πορτρέτα των ηρώων που εκείνος φιλοτέχνησε, με πειστικότητα όπως φαίνεται και από άλλες περιγραφές ο Κολοκοτρώνης, ο Μακρυγιάννης, ο Νικηταράς, ο Κανάρης, ο Μιαούλης και τόσοι άλλοι, όπως και ο Καραϊσκάκης παρ΄ότι η προσωπογραφία του δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, καθώς τον βρήκε εχθρικό βόλι έχουν φθάσει ως εμάς σήμερα. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι και το πεντοχίλιαρο του 1984 την μορφή του Κολοκοτρώνη, όπως την είχε σχεδιάσει ο Κρατσάιζεν έφερε.

«Προσωπογραφίες των διασημοτέρων Ελλήνων και Φιλελλήνων…» είχε ονομάσει ο ίδιος την έκδοση των έργων του, όταν επέστρεψε στη Γερμανία ενώ μετά τον θάνατό του οι λιθογραφίες πέρασαν στην κόρη του Μαρία και από εκείνη στον άντρα της. Στην Ελλάδα έφθασαν το 1926, όταν τις αγόρασε η Εθνική Πινακοθήκη αντί 200.000 δραχμών μαζί με ορισμένα προσωπικά του αντικείμενα.

Μετά την Επανάσταση έφθασε στην Ελλάδα ο γερμανός ζωγράφος Πέτερ φον Ες (1792-1871) αλλά η έμπνευσή του από αυτήν ήταν ξεκάθαρη. Κατ΄ εντολή, του βασιλιά Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας και συνοδεύοντας τον Όθωνα αποβιβάστηκε μαζί του στο Ναύπλιο το 1834,  μια σκηνή που απαθανάτισε ζωγραφικά, όπως και πολλές άλλες ακόμη. Αποστολή του ήταν εξάλλου η απεικόνιση σκηνών της Ελληνικής Επανάστασης αλλά και των ηρώων της. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο Ανδρέας Μιαούλης, ο Αντώνης Οικονόμος, ο Αναγνωσταράς, ο Καραϊσκάκης, η Μπουμπουλίνα, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ απεικονίζονται είτε σε πορτρέτα είτε σε πολεμικά επεισόδια, με πολύ ζωντάνια και έντονους χρωματικούς συνδυασμούς. 

Συνολικά ο Ες φιλοτέχνησε 39 σκηνές σχετικές με τον αγώνα, ενώ έφτιαξε και προσχέδια τοιχογραφιών για το παλάτι του Λουδοβίκου στο Μόναχο. Σήμερα 32 από τις 39 συνολικά επιχρωματισμένες λιθογραφίες του βρίσκονται στο Μουσείο Μπενάκη και κάποιες στην Εθνική Τράπεζα. Αργότερα πάντως ο Ες ξαναήρθε στην Ελλάδα για την εικονογράφηση του τότε ανακτόρου. Τα έργα όμως καταστράφηκαν το 1909  σε μεγάλο βαθμό από πυρκαγιά.

Στρατιωτικός δήλωνε ο  Άνταμ Φρίντελ, φιλέλληνας δανικής καταγωγής, που έζησε στην Ελλάδα από το 1821 ως το 1824. Θεωρείται τυχοδιωκτική φυσιογνωμία, καθώς φέρεται να είχε προσθέσει ο ίδιος τίτλο τιμής στον εαυτό του, ενώ και η στρατιωτική του παρουσία ήταν ανύπαρκτη. Ωστόσο είχε βρεθεί στο περιβάλλον του Αλέξανδρου Υψηλάντη, είχε γνωρίσει από κοντά τον Κολοκοτρώνη, τον Μακρυγιάννη, τον Μπότσαρη και άλλους ακόμη αγωνιστές, τα πορτρέτα των οποίων έφτιαξε, καθώς το ταλέντο του προφανώς ήταν στη ζωγραφική. Συνολικά φιλοτέχνησε 24 πορτρέτα, τα οποία και κυκλοφόρησαν σε λιθογραφίες στην Βρετανία ενισχύοντας το φιλελληνικό ρεύμα. 

Την απεικόνιση της σπουδαίας για την έκβαση του Αγώνα ναυμαχίας του Ναυαρίνου έκανε ένας Γάλλος ζωγράφος, ειδικευμένος μάλιστα στις θαλασσογραφίες, ο Λουί Αμπρουάζ Γκαρνερέ (1783–1857), χαράκτης επίσης αλλά και συγγραφέας.

 Περιπετειώδης φύση είχε γίνει ναυτικός σε νεαρότατη ηλικία, όπως επίσης και κουρσάρος, γι’ αυτό άλλωστε είχε συλληφθεί και φυλακισθεί στη Βρετανία. Με τη ζωγραφική ασχολήθηκε μετά την αποφυλάκισή του, μια κι ο πατέρας του ήταν ζωγράφος του βασιλιά της Γαλλίας, ενώ στην Ελλάδα ήρθε ακριβώς για να απαθανατίσει την συγκεκριμένη σύγκρουση των Μεγάλων Δυνάμεων με την Τουρκία. Πράγματι μια σειρά από έργα του είναι εμπνευσμένα από αυτήν την ιστορική στιγμή.