«Η Βιττόρια είπε πως αν δεν πηδηχτώ όπως πηδιόταν εκείνη με τον Έντσο, δεν έχει νόημα να ζεις». Το εκδοτικό φαινόμενο Έλενα Φερράντε επιστρέφει με την Απατηλή ζωή των ενηλίκων (εκδ. Πατάκη 2020) για να ξεκοκαλίσει την ευμετάβλητη ζωή της έφηβης Τζοβάννας που ταλαντεύεται ανάμεσα στα ασάλευτα νερά της παιδικής ηλικίας και την τρομακτική σχετικότητα της ωριμότητας. Ο αναγνώστης ακολουθεί ενεός το σασπένς της αδιόρατης αυτοκαταστροφής σε αυτό το σπαραχτικό ποίημα των χρονικών αντιφάσεων της ζωής.
Σε όλα τα βιβλία της από το 2002, η Φερράντε αναζητεί καταστάσεις οριακές και προσπαθεί να πιάσει το σφυγμό τους. Με ένα tempo εντελώς ανθρώπινο και με λυρισμό sotto voce, καταφέρνει να συλλάβει μικρές μικρές στιγμές, που παραμένουν πάντα οι πιο αποκαλυπτικές της ανθρώπινης φύσης. Αυτή η κυρίαρχη αρετή εξηγεί και την παγκόσμια απήχησή της επισκιάζοντας ίσως το γεγονός ότι δεν γράφει λογοτεχνία υψηλών αξιώσεων.
Μητριαρχία
Η λεγόμενη Τετραλογία της Νάπολης που ολοκληρώθηκε πριν από πέντε χρόνια έχει μέχρι στιγμής πουλήσει δέκα πέντε εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως ενώ κυκλοφορεί σε σαράντα πέντε γλώσσες. Το πρώτο από τα βιβλία του κουαρτέτου (και ίσως το πιο μεστό και αξιόλογο) με τίτλο Η υπέροχη φίλη μου (εκδ. Πατάκη) μόλις μεταφέρθηκε στην τηλεόραση από την HBO ενώ η διάσημη ηθοποιός Μάγκι Γκιλενχάαλ σκηνοθετεί τη Χαμένη κόρη (εκδ. Πατάκη 2018) με πρωταγωνίστριες την Ολίβια Κόλμαν (Ευνοούμενη του Λάνθιμου, Crown του Νέτφλιξ) και την Ντακότα Τζόνσον. Στο πρώτο της μυθιστόρημα Βάναυση αγάπη (1992) στηρίχτηκε η ομώνυμη ταινία του Μάριο Μαρτόνε. Τώρα φημολογείται ότι το Netflix ετοιμάζει τη μεταφορά της Απατηλής ζωής των ανηλίκων (που κυκλοφόρησε στα ελληνικά την προηγούμενη εβδομάδα).
Το όνομα Έλενα Φερράντε αποτελεί ψευδώνυμο. Ουδείς γνωρίζει την ταυτότητα της συγγραφέως. Έχει δηλώσει στο Vanity Fair ότι αυτή η κρυψίνοια της έχει προσφέρει άπλετη ελευθερία ενώ το αντίθετο θα την εξανάγκαζε σε συγγραφικούς συμβιβασμούς.
Πολλά σενάρια έχουν ειπωθεί γύρω από τη φύση της, το πιο εξωφρενικό από όλα ότι πρόκειται για άνδρα. Στα βιβλία της Φερράντε μεσουρανούν οι γυναίκες. Η συγγραφέας συλλαμβάνει όλο το φάσμα της θηλυκής ιδιοσυγκρασίας (με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια από ότι ο
Αλμοδόβαρ…): γυναίκες σεξουαλικές, συνεσταλμένες, ηφαιστειώδεις, καταχθόνιες, μητρικές, μπερδεμένες σε ασφυκτικό κουβάρι γεμάτο αντιζηλία, περιφρόνηση, μοναξιά και συμφιλίωση. Εκφράζει τις πιο λεπτές αποχρώσεις, τις πιο μυστήριες ίνες της ψυχοσύνθεσής τους, με τον οίστρο και τη φαντασία που μόνο μία γυναίκα με ιδία εμπειρία δύναται να καταγράψει.
Φέτα ζωής
Το πραγματικό ερώτημα έγκειται στο να ανακαλύψει κανείς κάποτε σε τι βαθμό τα όσα γράφει για το μητριαρχικό κόσμο της Νάπολης συνιστούν αυτοβιογραφικά βιώματα. Ίσως το κυριότερο προσόν της γραφής της σχετίζεται με την ηδονοβλεπτική απόλαυση που προσφέρει στον αναγνώστη το προνόμιο να εισβάλλει στην κρεβατοκάμαρα της πρωταγωνίστριας, το προνόμιο να κοιτάξει μέσα από την κλειδαρότρυπα τον απόκρυφο γυναικείο χώρο, τις ενδόμυχες σκέψεις, την ψευδαίσθηση ότι διαβάζει ένα ζωντανό ημερολόγιο σε πρώτο πρόσωπο.
Και μάλιστα όταν μέσα από τις σελίδες του αναδύεται η εξαιρετικά περίπλοκη συνθήκη της ήβης. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση επιτρέπει στον αναγνώστη να εισχωρήσει στο μυαλό της έφηβης Τζοβάννας, να ταυτιστεί και να βιώσει τις μεταπτώσεις και τις παλινωδίες, τον τρόμο, την οργή, την αστείρευτη επιθυμία για φυγή προς τα εμπρός. «Πρέπει να ξαναγίνουμε μικροί για να μπούμε στο βασίλειο των ουρανών», διαπιστώνει ένας από τους χαρακτήρες της Απατηλής ζωής.
Η ιστορία ξεκινάει με τυπικό τρόπο. Μία γυναίκα θυμάται να ακούει τον πατέρα της να ψιθυρίζει στη μητέρα της υποτιμητικό σχόλιο για την ασχήμια της κόρης τους, μία στιγμή στο χρόνο που καθορίζει την εφηβική της ηλικία και εξελίσσεται σε περιπέτεια αυτοκριτικής και αυταπάτης, «κουβάρι που κανείς, ούτε καν αυτή που ετούτη τη στιγμή γράφει, δεν ξέρει αν περιέχει το σωστό νήμα της αφήγησης ή αν είναι μονάχα ένας συγκεχυμένος πόνος, δίχως λυτρωμό».
Καθώς απομυθοποιείται ο ιδανικός κόσμος της οικογενειακής της ζωής, η άβγαλτη Τζοβάννα στρέφεται στο αντίπαλον δέος, την άσχημη, άχρηστη, ελευθέρων ηθών και κακιά θεία στην οποία υποτίθεται ότι μοιάζει.
Και όλα αυτά με φόντο τη Νάπολη. Στα φολκλόρ σοκάκια και στις φτωχογειτονιές με τον μπρούτο ερωτισμό της ανέχειας και της αμορφωσιάς, διαδραματίζονται τα ερωτικά δράματα και οι ταξικές συγκρούσεις. Οι πρωταγωνίστριες της Φερράντε ονειρεύονται να περάσουν στην αντίπερα όχθη, στη μακρινή, άμεμπτη αριστοκρατία των «ανώτερων» συνοικιών. Τόσο ανάγλυφα διαγράφεται ως ανοιχτό θεατρικό σκηνικό η Νάπολη, που προσιδιάζει σε ανθρωπόμορφο πρωταγωνιστή της πλοκής. Η συγγραφέας ακολουθεί θαρρείς πιστά τις αρχές του νεορεαλισμού όπως τις επέβαλε ο ιταλικός κινηματογράφος τη δεκαετία του 1950 -μεγάλα εξωτερικά πλάνα, πολυπληθές επιτελείο χαρακτήρων, κομπάρσοι και ερασιτέχνες ηθοποιοί, ρόλοι βγαλμένοι από την πραγματικότητα της βιοπάλης: μία φέτα ζωής. Το ensemble των χαρακτήρων στη ναπολιτάνικη γειτονιά, περιορίζεται τώρα σε πιο κλειστό σύνολο, τη διευρυμένη οικογένεια σε κρίση.
Μαντάμ Μποβαρί, ξανά
Οι χαρακτήρες της Φερράντε διαγράφονται τρισδιάστατοι και αληθοφανείς μέσα από εξαιρετικά ζωντανές περιγραφές και αντιδράσεις, κυρίως διότι αφήνονται ελεύθεροι σε όλη την έκταση της αμφισημίας τους. Παρότι η πλοκή εξελίσσεται συχνά μέσα από δίπολα (η ομορφιά και η ασχήμια, ο πλούτος και η πενία, το καλό και το κακό, ο καλός μπαμπάς της Τζοβάννας και η κακή της θεία, η ευφυής Λίλα και η λιγότερο προικισμένη Έλενα σε άλλο βιβλίο), οι χαρακτήρες της ποτέ δεν ταιριάζουν απόλυτα στο ένα ή το άλλο καλούπι (όπως και στην πραγματικότητα).
Και στις πραγματικά εμπνευσμένες στιγμές της η Φερράντε δημιουργεί στον αναγνώστη αβεβαιότητα: αυτά που κοιτάζει μέσα από το υποκειμενικό βλέμμα της Τζοβάννας αποτελούν πράγματι αντικειμενικά στοιχεία ή απλώς γκροτέσκες προβολές της υπερτονισμένης ανασφάλειάς της, φαντασία ή πραγματικότητα, όνειρο ή ρεαλισμό; Μέχρι τέλους, αισθάνεται κανείς ανασφάλεια σχετικά με το κατά πόσο ισχύει η μία ή η άλλη αλήθεια γύρω από την προσωπικότητα της περιβόητης θείας Βιττόριας: υπολείπεται πράγματι σε ομορφιά και εξυπνάδα ή μήπως πρόκειται απλά για αυθυποβολή της έφηβης ανιψιάς; Έτσι διαισθάνεται κανείς βίαια και καθαρά την απροσδιοριστία της ανθρώπινης ψυχής.
Οι διάφοροι χαρακτήρες προσφέρουν μόνο αντικρουόμενες, ελλιπείς πληροφορίες, δεν προσφέρονται εύκολες ή οριστικές απαντήσεις. Αφήγηση ολοκληρωτικά στο παρόν, αναζητεί την αλήθεια κινητοποιώντας δραματικά τη φαντασία του αναγνώστη που σύντομα διαπιστώνει τη σύγκρουση και την αλληλοαναίρεση των μαρτυριών καθώς και τη σπαρακτική αδυναμία του ανθρώπου να νιώσει ασφαλής μέσα στην υποκειμενικότητα του κόσμου και την αμφισημία της τέχνης: πόσο επηρεάζεται από τις υποκειμενικές αλλοιώσεις τόσο του πομπού που αφηγείται όσο και του δέκτη;
Οι χαρακτήρες της Φερράντε εξάλλου διαγράφονται ως οι κλασσικοί αντιήρωες της ζωής: δεν τα κοντράρονται με μεγαλειώδεις ιδέες, ισχυρούς αντιπάλους και καταστάσεις. Μοναδική απειλή τους αποτελεί η αδυσώπητη κοινοτοπία, τα μικρά αλλά ανυπέρβλητα εμπόδια της καθημερινότητας που πασχίζουν να καταρρίψουν ώστε να ξεγλιστρήσουν από τις δυνάμεις της ειμαρμένης, το προδιαγεγραμμένο από τους γονείς μέλλον της ήττας και του συμβιβασμού. Ως υποτυπώδη αντίγραφα της Μαντάμ Μποβαρί, τόσο η Έλενα της Υπέροχης φίλης μου όσο και η Τζοβάννα της Απατηλής ζωής των ενηλίκων διακατέχονται από την ακατανίκητη ορμή να συντρίψουν τα μικροαστικά δεσμά τους.
Πληροφορίες:
Η Απατηλή ζωή των ενηλίκων
Εκδόσεις Πατάκη
Μετάφραση: Δήμητρα Δότση
σελίδες 429
