Η Αγία Σοφία και η αντοχή της Ιστορίας κόντρα στις φιέστες του Ερντογάν

Τα ξύλινα τείχη πέφτουν από τα αλαλάζοντα πλήθη ενώ ομοβροντίες πυροτεχνημάτων ανάβουν τον ουρανό και η Αγία Σοφία γίνεται ακόμη μία φορά μάρτυρας σε φιέστες οπαδών, κινητοποιημένων από τα εθνικιστικά πάθη, που ξέρει να ξεσηκώνει ο Ερντογάν στη χώρα του.

Μια ιδανική ευκαιρία να θολώσει, έστω και για λίγο την πραγματικότητα, με την οικονομική κρίση ή τη φονική επιδημία του κορονοϊού, που τα αληθινά θύματά της δεν έγινε ποτέ γνωστά. Τίποτε το πρωτόγνωρο και ξένο για τον Τούρκο πρόεδρο, που όμως εφέτος έκανε ένα βήμα παραπάνω. Κι άλλες φορές έχουν αναγνωσθεί αποσπάσματα από το Κοράνι στην Αγία Σοφία αλλά τώρα το πακέτο ήταν ολοκληρωμένο. Καθόλου τυχαίο, όπως ξέρουμε όλοι για τον ίδιο και την κλιμακούμενη επιθετικότητά του.

«Η σημερινή κίνηση του προέδρου Ερντογάν δείχνει μια βαθιά ισλαμική τάση, η οποία συνδέεται με την εσωτερική πολιτική του, τη στιγμή που η Τουρκία ταλανίζεται από μεγάλα προβλήματα», όπως είπε εύστοχα στη δήλωσή της η υπουργός Πολιτισμού για το επαίσχυντο θέαμα, που παρακολουθήσαμε όλοι. Ανάλογη και του υπουργείου Εξωτερικών, ότι το Κοράνι στην Αγία Σοφία «συνιστά απαράδεκτη απόπειρα αλλοίωσης του μνημειακού χαρακτήρα της αλλά και πρόκληση στο θρησκευτικό συναίσθημα των απανταχού Χριστιανών». Φυσικά το αυτί του Ερντογάν δεν ιδρώνει από τέτοια, επίσης πότε σεβάστηκε διεθνείς κανόνες για να υπολογίσει τώρα τις καταγγελίες, ότι προσβάλει ένα μνημείο, που μαζί με άλλα της Κωνσταντινούπολης προστατεύοντα από την UNESCO, ανήκοντα στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά.

Ας σημειωθεί πάντως, ότι ως αυτή τη στιγμή δεν έχει υπάρξει αντίστοιχη αντίδραση από τον διεθνή οργανισμό, ο οποίος ωστόσο πέρυσι τον Μάρτιο είχε κατακεραυνώσει τον Ερντογάν, όταν δήλωνε ότι θα μετατρέψει την Αγία Σοφία σε τζαμί με το «έτσι θέλω». Αντίδραση επίσης από την άλλη «χριστιανική» δύση και ανατολή ομοίως δεν έχει υπάρξει. Με ό,τι σημαίνει αυτό.

 

Κι αν έζησαν όμως πολέμους, καταστροφές και λεηλασίες η Κωνσταντινούπολη και η Αγία Σοφία, ακόμη και από φίλια έθνη _ βλέπε Σταυροφόρους_ επιζώντας πάντως όλων. Είναι ένας από τους λόγους άλλωστε, που το 2019 ήταν το πρώτο σε επισκεψιμότητα μνημείο στην Τουρκία με 3,72 εκατομμύρια επισκέπτες και φυσικά ανάλογα έσοδα.

Μουσείο είναι η Αγία Σοφία από το 1934 με απόφαση του Κεμάλ Ατατούρκ ενώ μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς είναι από το 1985.

Η σημερινή εικόνα της ωστόσο με τα ενισχυτικά αντερείσματα, που τοποθετήθηκαν κατά καιρούς και ήδη από την Βυζαντινή εποχή αλλά κυρίως με την προσθήκη των τεσσάρων μιναρέδων και των άλλων τουρκικών προσκτισμάτων απέχει πολύ από εκείνην του μεγαλοπρεπούς και πολυθρύλητου ναού, που αποτελούσε το κατ΄εξοχήν κόσμημα της Κωνσταντινούπολης. Όσο για το εσωτερικό του, τεράστια προσπάθεια έχει γίνει για την αλλοίωση του χαρακτήρα του ως χριστιανικής εκκλησίας, με την καταστροφή, αφαίρεση ή επικάλυψη των αρχιτεκτονικών στοιχείων και συμβόλων.

Γιατί ακριβώς όμως είναι η Αγία Σοφία τόσο σπουδαία, πέρα από την ιστορική και θρησκευτική σημασία της. Ας δούμε μερικά στοιχεία:

Νενίκηκά σε

Η Αγία Σοφία είναι η τρίτη εκκλησία, που κτίσθηκε στην ίδια θέση στην Κωνσταντινούπολη, με πρώτη αυτήν που άρχισε ο Μέγας Κωνσταντίνος και ολοκλήρωσε ο Κωνστάντιος, το 360. Θεωρείται, ότι επρόκειτο για ξυλόστεγη βασιλική, τρίκλιτη ή πεντάκλιτη, η οποία όμως πυρπολήθηκε το 404 στη διάρκεια εσωτερικών αναταραχών. Στη συνέχεια, επί Θεοδόσιου Β΄ ο ναός αναστηλώθηκε αλλά το 532 πυρπολήθηκε εκ νέου, κατά τη διάρκεια της Στάσης του Νίκα. Έτσι, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α΄ αποφασίζει να κατασκευάσει την εκκλησία από την αρχή, δίνοντας της μνημειακό χαρακτήρα για να δεσπόζει στη Βασιλεύουσα.

Η θεμελίωση αυτού του μεγαλοπρεπούς ναού έγινε στις 23 Φεβρουαρίου του 532, με σχέδια που εκπόνησαν οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος Τραλλιανός και Ισίδωρος ο Μιλήσιος. Όσο για τα εγκαίνια έγιναν λιγότερο από έξι χρόνια αργότερα, στις 27 Δεκεμβρίου του 537_χρόνος ρεκόρ για τέτοιο επίτευγμα_ οπότε ειπώθηκε από τον Ιουστινιανό και το περίφημο «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον αποτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών». Εξάλλου χίλια βόδια, έξι χιλιάδες πρόβατα, επτακόσια ελάφια, χίλιοι χοίροι και δέκα χιλιάδες όρνιθες, καθώς και 600.000 κιλά σίτου καταναλώθηκαν στη δημόσια ευωχία.

Όλες οι πηγές αναφέρονται στα πολύτιμα υλικά που έφθασαν από όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας για την ανέγερση του ναού: Κίονες από τους αρχαίους ναούς του Μπάαλμπεκ της Συρίας, της Ηλιουπόλεως από την Αίγυπτο, από τον ναό της Αρτέμιδας στην Έφεσο και από μνημεία των Κυκλάδων, των Δελφών και της Αθήνας. Επίσης τα καλύτερα μάρμαρα, λευκά από την Προκόνησο, πράσινα από τη Θεσσαλία, χρυσαφιά από τη Λιβύη, κοκκινωπά από τη Φρυγία… Χρυσός, ασήμι, ελεφαντόδοντο και πολύτιμα πετράδια χρησιμοποιήθηκαν εξάλλου για τη διακόσμηση του εσωτερικού.

Τεράστιος και ο αριθμός των μηχανικών, τεχνιτών, που επίσης έφθασαν απ ΄όλη την αυτοκρατορία, συνολικά κατά τον Προκόπιο 1000 μαΐστορες και 10.000 τεχνίτες κάθε ειδικότητας. Κι όσο για το κόστος οι ιστορικές πηγές αναφέρουν ένα μυθώδες ποσόν: 320 κεντηνάρια χρυσού, που αντιστοιχούν σήμερα περίπου σε 120 εκατομμύρια ευρώ!

Το επίτευγμα

Η Μεγάλη Εκκλησία, όπως επίσης λεγόταν, είχε και μεγάλα έξοδα λειτουργίας, αφού εκεί υπηρετούσαν και 525 άτομα, με ειδικότητες, που είχαν καθορισθεί επίσης από τον Ιουστινιανό:60 ιερείς, 100 διάκονοι, 40 διακόνισσες, 90 υποδιάκονοι, 110 αναγνώστες, 25 ψάλτες και 100 πυλωροί. Αριθμός που αυξήθηκε στη συνέχεια φθάνοντας έως και τα 800 άτομα.

Ο ναός καλύπτει επιφάνεια 7.570 τ.μ και δεν βλέπει ξεκάθαρα προς την Ανατολή αλλά στρέφεται λίγο προς τα ΝΑ, σε γωνία 33,7 μοιρών. Ο λόγος, λίγο περίπλοκος: Επειδή η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στον Ιησού Χριστό ο οποίος τιμάται τα Χριστούγεννα, δηλαδή την ημέρα της επιφάνειας του Θεού, του νοητού Ήλιου κι επειδή ο ήλιος αυτή την εποχή βρίσκεται στο χειμερινό ηλιοστάσιο, οι αρχιτέκτονες προσδιόρισαν τον άξονα του ναού προς το σημείο του ορίζοντα απ΄όπου ανατέλλει ο ήλιος αυτήν την εποχή!

Το όλο συγκρότημα αποτελείται από τρία μέρη: τον κυρίως ναό, την αψίδα του ιερού και τους δύο νάρθηκες. Ο κυρίως ναός με διαστάσεις 74,80 μήκος και 69,70 πλάτος είναι τρίκλιτος με το μεσαίο κλίτος πολύ ευρύτερο από τα πλαϊνά. Το μέγιστο εσωτερικό μήκος πάντως (μαζί με την αψίδα και τους νάρθηκες) είναι 94 μέτρα ενώ το πλάτος είναι 72 και το ολικό ύψος 62 μέτρα.

Έξω από τον ναό υπήρχε εξάλλου μία υπερυψωμένη περίστυλη αυλή με στοές, το αίθριον ή αθήρ, που στο μέσον της υπήρχε η Φιάλη, δηλαδή μία κρήνη με «αέναον ύδωρ». Σήμερα όμως δεν σώζεται τίποτε από το αίθριο, καθώς ισοπεδώθηκε από τους Τούρκους και εκεί ύψωσαν τους δύο δυτικούς μιναρέδες.

Στο βορειοανατολικό άκρο το ναού και συνεχόμενο με το Ιερό Βήμα ήταν το Σκευοφυλάκιον με τα ιερά, σκεύη, τις εικόνες και τα βιβλία ενώ κάποιες πηγές λένε, ότι εκεί ήταν και δύο χρυσοί θρόνοι για τον πατριάρχη και τον αυτοκράτορα. Άλλα τμήματα του ναού ήταν οι νάρθηκες (εξωτερικός και εσωτερικός) με πύλες από τις οποίες εισέρχονταν οι πιστοί. Γενικά η είσοδος στον ναό γινόταν από εννιά πύλες, από τις οποίες οι τρεις μεσαίες ήταν οι επίσημες και γι΄αυτό λέγονταν Βασιλικαί πύλαι.

Ο ουρανός στη γη

Εσωτερικά το εντυπωσιακότερο στοιχείο είναι ο τρούλος, αρχιτεκτονικό στοιχείο που εμφανίζεται πρώτη φορά στην ελληνική ναοδομία.

Ο ιστορικός Προκόπιος μάλιστα _σύγχρονος της κατασκευής του έργου _ έγραψε χαρακτηριστικά γι΄αυτόν, ότι «δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα κομμάτι ουρανού που κρέμεται στη γη…».

Θεωρείται βέβαιο, ότι τον εμπνεύστηκαν οι δύο ευφυείς αρχιτέκτονες από τα αρχαία θολωτά μνημεία, μόνο που στην περίπτωση της Αγίας Σοφίας επέδειξαν αξιοθαύμαστη τόλμη και δεξιοτεχνία. Το δυσκολότερο όλων ήταν να λύσουν τα δομικά προβλήματα της στερέωσής του πάνω σε τετράγωνη βάση. Πράγμα το οποίο πέτυχαν με τους τέσσερις μεγάλους κτιστούς κίονες στις αντίστοιχες άκρες του τετραγώνου και κάνοντας τη ζεύξη τους με τοξωτές αψίδες.

Παρά την αρχική επιτυχία του σχεδίου πάντως αυτός ο αρχικός τρούλος κατέπεσε λίγα χρόνια αργότερα το 557 για να αντικατασταθεί από τον Ισίδωρο τον νεώτερο. Μέσα στους αιώνες εξάλλου έχει υποστεί αρκετές φθορές και ρήγματα και από το 1848 έχει ενισχυθεί η βάση του με μία σιδερένια στεφάνη. Πάνω από τα πλαϊνά κλίτη υπάρχει ο γυναικωνίτης ενώ ο άπλετος, άνωθεν φωτισμός γίνεται μέσα από εκατό παράθυρα, τα σαράντα από αυτά στη βάση του τρούλου και τα υπόλοιπα στα ημιθόλια, τις κόγχες και τους τοίχους.

Η διακόσμηση στο εσωτερικό του ναού ήταν εξίσου σπουδαία με την αρχιτεκτονική του. Κίονες από πορφύρα, λευκό και πρασινωπό διάστικτο μάρμαρο, στεφανωμένοι με μαρμάρινα κιονόκρανα. Οι τοίχοι καλύπτονταν με μάρμαρα πολύχρωμα, ζωγραφισμένα από σπουδαίους ζωγράφους και από ψηφιδωτά πού έλαμπαν μέσα σε βαθύ μπλε ή αργυρό φόντο. Η αγία τράπεζα ήταν κατασκευασμένη από καθαρό χρυσό και σμάλτα, ενώ το ιερό ήταν στολισμένο με μεταξωτά και χρυσά κεντήματα. Και ο τεράστιος πολυέλαιος με τα χιλιάδες κεριά έκανε την εκκλησία να λάμπει τη νύχτα. Επί χίλια χρόνια άλλωστε οι αυτοκράτορες πρόσθεταν διαρκώς πολύτιμα στολίδια. Η παράσταση του Χριστού Παντοκράτορα κυριαρχούσε στο χώρο από το ύψος του τρούλου όπου ήταν φιλοτεχνημένη, στην αψίδα του ιερού υπάρχει ακόμη η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα και πολλά ακόμη ψηφιδωτά.

Ισλαμικές επεμβάσεις

Δεν σώζεται τίποτε όμως από τον άμβωνα του ναού, που ο αρχικός τουλάχιστον ήταν ένα εντυπωσιακό έργο τέχνης, στολισμένο με πολύτιμους λίθους, χρυσό και ασήμι. Η μεγάλη σύλησή του έγινε το 1204 από του Σταυροφόρους, που αφαίρεσαν ακόμη και τα μάρμαρα. Από τον άμβωνα αυτόν διακήρυξε το 1453 την νίκη του ο Μωάμεθ Β. Στη συνέχεια ωστόσο και με τη μετατροπή του ναού σε ισλαμικό τέμενος καταστράφηκε εντελώς, αφού ήταν άχρηστος για την μουσουλμανική θρησκεία.

Ακόμη, αφαιρέθηκε ο σταυρός από την κορυφή του θόλου και στη θέση του τοποθετήθηκε η ημισέληνος ενώ αμέσως υψώθηκε και ο πρώτος μιναρές. Η εικόνα του παντοκράτορα που δέσποζε στον τρούλο επιχρίσθηκε ή καταστράφηκε, αφαιρέθηκε η αγία τράπεζα και οι φορητές εικόνες ενώ επιχρίσθηκαν τα μωσαϊκά του ναού και το δάπεδο στρώθηκε με ψάθες. Στο δεξιό μέρος της κόγχης του ιερού στήθηκε το δικό τους προσκυνητάρι και εκεί ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής τοποθέτησε το 1526 δύο επιβλητικά κρυστάλλινα κηροπήγια, που ίχε αφαιρέσει από τον καθολικό ναό της Ουγγαρίας. Επίσης στις κορυφές των μεγάλων πεσών είναι τοποθετημένοι από τότε οκτώ τεράστιοι, στρογγυλοί πίνακες με καλλιγραφικά γράμματα για τα ονόματα του θεού, του Μωάμεθ κλπ.

Οι σεισμοί

Κάποιοι λένε σήμερα, ότι σε περίπτωση μεγάλου σεισμού στην Κωνσταντινούπολη, το μόνο κτήριο που θα μείνει όρθιο θα είναι η Αγία Σοφία. Η αλήθεια είναι κάπου στη μέση: Η Αγία Σοφία έχει υποστεί πολλούς σεισμούς στο παρελθόν και αντίστοιχες επισκευές οι οποίες ωστόσο δεν είχαν καμία σχέση ποιότητας με την αρχική κατασκευή.

Γι΄αυτό και δεν είναι περίεργο που όλες οι φθορές παρατηρούνται ακριβώς στις νεώτερες επεμβάσεις.

Από την άλλη υπάρχουν κατασκευαστικά μυστικά που επιτρέπουν σ΄αυτό το μνημειώδες οικοδόμημα να αντέχει στις δονήσεις: Το πρώτο αφορά στα τούβλα, κατά πολύ ελαφρύτερα και πιο πορώδη από αυτά που χρησιμοποιούσαν εκείνη την εποχή.

Το δεύτερο ήταν τα κονιάματα από ημι-αποκρυσταλλοποιημένο υλικό, που όπως λένε οι ειδικοί μοιάζει πολύ με το σημερινό τσιμέντο εξασφαλίζοντας μεγάλη απορροφητικότητα σε περίπτωση σεισμικών δονήσεων. Αλλά και τα παράθυρα του τρούλου δεν χρησιμεύουν μόνον για φωτισμό αλλά, όπως πιστεύουν σήμερα οι μελετητές και για λόγους στατικούς: Αφού η περιοχή γύρω από τον τρούλο θα είχε την τάση να ρηγματωθεί στις δονήσεις χρησιμοποίησαν τα παράθυρα ως τεχνητές ρωγμές!

Η Αγία Σοφία είναι το πρώτο οικοδόμημα, που βλέπει κάθε επισκέπτης μπαίνοντας από την Προποντίδα. Δεν είναι καθόλου περίεργο, που στο ίδιο σημείο είχαν κτίσει τους ναούς τους, αιώνες πριν από τους Βυζαντινούς, και οι αρχαίοι. Επί μία χιλιετία υπήρξε το κέντρο της ορθοδοξίας, με το λαό να γιορτάζει εκεί με τους αυτοκράτορές του, τους θριάμβους και να θρηνεί για τις συμφορές. Εκεί τελέστηκε και η τελευταία λειτουργία με τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ΙΑ΄ να ζητάει συγχώρηση για τα λάθη του και να φεύγει για τα τείχη, για να συναντήσει την Ιστορία.