«Να μου πείτε αν μ’ ακούτε, ε; Ακούτε τη φωνή μου; Γιατί είμαι βραχνός. Ακούτε αρκετά καλά; Και οι πίσω-πίσω;». Έτσι ο εβδομηντάχρονος Γιάννης Τσαρούχης ξεκινούσε τη διδασκαλία του σεμιναρίου Ιστορία Τέχνης: Ελληνική Ζωγραφική, Ανατολή και Δύση. Ημέρα Τρίτη 7 Ιουλίου 1981 στο Ιωνικό Κέντρο της Χίου, στη Βιβλιοθήκη, στις δέκα το πρωί.

Οι σπάνιες αυτές παραδόσεις, αφού δεν του άρεσε να τοποθετεί τον εαυτό του στην υψηλή θέση του δασκάλου, ηχογραφήθηκαν για το Τρίτο Πρόγραμμα. Ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις αντιλαμβανόμενος τη σπανιότητά τους, επιμελήθηκε τη διάχυσή του στο ευρύ κοινό. Παράλληλα, υπήρξαν και ερασιτεχνικές ηχογραφήσεις των σεμιναρίων αυτών. Ας σημειωθεί ότι η γλύπτρια Ασπασία Παπαδοπεράκη επέμενε ιδιαιτέρως για την έκδοσή τους.

1

Το υλικό λοιπόν αυτό συνθέτει το περιεχόμενο του νέου λευκώματος με τίτλο Μαθήματα Ζωγραφικής, Χίος 1981 (εκδόσεις Άγρα, 2023).

Αίτημα για ελληνικότητα

Έτσι για το φρεσκάρισμα της μνήμης: Ο Γιάννης Τσαρούχης (Πειραιάς 1910 – Αθήνα 1989) φοίτησε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (1929 – 1935).

Υπήρξε μαθητής του Φώτη Κόντογλου (1931 – 1934), που τον μύησε στη βυζαντινή ζωγραφική. Μελέτησε την λαϊκή αρχιτεκτονική και την ενδυμασία, που αποτύπωσε σε διάσημες παραστάσεις της ελληνικής θεατρικής ιστορίας. Μαζί με τους Πικιώνη, Κόντογλου και Αγγελική Χατζημιχάλη πρωτοστάτησε στο αίτημα της εποχής για την ελληνικότητα της τέχνης.

Τα σεμινάρια αυτά πραγματοποιήθηκαν σε μια Ελλάδα που έχει βιώσει τη φρίκη του πολέμου και της δικτατορίας και έχει περάσει στη μακρά περίοδο της ειρήνης και της άνθισης της ζωγραφικής. Ίσως για αυτό δέχτηκε για πρώτη φορά να αναλάβει ρόλο δασκάλου.

Γεννημένος ζωγράφος

Γεννημένος ζωγράφος, ο Γιάννης Τσαρούχης αποζητά να μεταφέρει σε καθαρά ζωγραφικές αξίες τα βιώματα και τις συναντήσεις του, τις ανησυχίες και τη μοναξιά του. Κατόρθωνε πάντα να δίνει μια καθαρά προσωπική και γνήσια ζωγραφική, στον καμβά του συνδύαζε πάντα την εκφραστική δύναμη των αναζητήσεών του και την εσωτερικότα των μορφών του. Έτσι παρέμεινε σύγχρονος ως σήμερα.

Ο Τσαρούχης αντιμετώπιζε τη ζωγραφική ως ποίηση. Καταλάβαινε βαθιά ότι η αληθινή τέχνη πηγάζει από αυτήν την απροσδιοριστία της ψυχής.

Καθαρή ψυχή

Εξού και ως πιο νέος αρνιόταν ότι μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο διδασκαλίας. Ωστόσο, παρότι ο αρχικός σπινθήρας υπάρχει εν υπνώσει στο εσωτερικό κάθε καλλιτέχνη, αργότερα πρέπει οπωσδήποτε να περάσει από συνειδητή και κοπιαστική τεχνική και πνευματική επεξεργασία για να καταφέρει να εκφράσει το ιδιότυπο προσωπικό σύμπαν του καλλιτέχνη. Να αποτελέσει ατόφιο καλλιτεχνικό προϊόν.

«Εάν κανείς έχει καθαρή την ψυχή του, δεν έχει ανάγκη ούτε από γνώση ούτε από τεχνικές. Κι επιλέγω εγώ: Τεχνική που δεν εξυπηρετεί μεγάλους και υψηλούς πόθους της ψυχής είναι μάταια δεξιοτεχνία για ν’ απασχολεί αργόσχολους και κατώτερους ανθρώπους. Αμήν».

Ζωγραφικά προβλήματα

Για αυτό στην όψιμη περίοδό του ο Τσαρούχης δίνει μείζονα σημασία στα τεχνικά ζητήματα της τέχνης, και λιγότερο στο υποσυνείδητο και στην ενστικτώδη αισθητική.

Όπως σημειώνει μία εκ των επιμελητών του λευκώματος Ευφροσύνη Δοξιάδη: «Επανέρχεται διαρκώς στα τεχνικά ζητήματα που τον απασχολούσαν, στις εκδηλώσεις των γενικών ζωγραφικών προβλημάτων στην ελληνική τέχνη αλλά και στα στοιχεία της διαχρονικής της ενότητας».

Επίσης: «Ακούγοντάς τον να μιλάει, μετέχει κανείς στη δικιά του σφαιρική εικόνα του κόσμου. Είναι σαν να βλέπεις έναν θόλο αστεροσκοπείου που περιέχει όλες του τις σκέψεις και τις πεποιθήσεις, όλες του τις αγάπες: τη ζωγραφική, το θέατρο, με τα σκηνικά και τα κουστούμια του, τον Καραγκιόζη και βέβαια τον Πειραιά, το σκηνικό μέσα στο οποίο μεγάλωσε».

Αγαθόν το εξομολογείσθαι

Ο Τσαρούχης απεχθανόταν τη θέση ισχύος που αποδίδεται στον δάσκαλο αλλά υπήρξε ο ίδιος ανήσυχος μελετητής της τέχνης. Έχει γράψει πλήθος κείμενα πάνω σε διάφορα θέματα καλλιτεχνικής δημιουργίας, προλόγους σε καταλόγους εκθέσεών του και εκθέσεων άλλων καλλιτεχνών, αλλά και βιβλία που αναφέρονται σε θέματα τέχνης και ζωής.

Το 1986 εκδόθηκε το βιβλίο του Αγαθόν το εξομολογείσθαι με κριτικά κείμενά του δημοσιευμένα σε περιοδικά, εφημερίδες και άλλα έντυπα από το 1936.

Ο φιλότεχνος θα ανακαλύψει στο συγκεκριμένο λεύκωμα το απαράμιλλο αισθητικό σύμπαν του Τσαρούχη, το απόσταγμα της σκέψης του και το βλέμμα του έτσι όπως πλαγιοκοπεί την ιστορία της τέχνης.

Ατόφια ομορφιά και αιχμηρό βλέμμα

Ο Τσαρούχης δεν χάνει τον αυθορμητισμό του κατά τη διάρκεια αυτών των σεμιναρίων. Η ομιλία του διατηρεί αυτήν την πηγαία επαφή με την τέχνη και την ομορφιά, με τον ερωτισμό, με το χιούμορ, ατόφια όλη αυτή τη ζωντάνια που ανιχνεύεται απαρεγκλίτως και στις πινελιές των έργων του.

Εξάλλου, ο Τσαρούχης απέκτησε φήμη στο ευρύ κοινό για τα ευθύβολα ευφυολογήματά του. Υπήρξε για την Ελλάδα ένας Όσκαρ Ουάιλντ, καυστικός σχολιαστής της κοινωνίας. Σε αυτόν ανήκει η διάσημη ρήση «στην Ελλάδα ό,τι δηλώσεις είσαι», που αποτελεί μέρος πλέον της ελληνικής λαϊκής σταχυολόγησης.

Ιστορία της Τέχνης

Οι απομαγνητοφωνήσεις διατηρούν τη ζωντάνια και την πυκνότητα που χαρακτήρισαν μέχρι τέλους τον σπουδαίο ζωγράφο. Με τον απλό (αλλά όχι επιφανειακό) τρόπο του, ο Γιάννης Τσαρούχης αποθησαυρίζει τα βασικά, τεχνικά χαρακτηριστικά της μινωικής, της αρχαϊκής και της μυκηναϊκής ζωγραφικής, της βυζαντινής ζωγραφικής και της δυτικής επίδρασης (Ελ Γκρέκο και Θεόφιλο, που τον υπήρξε πνευματικός του δάσκαλος) φτάνοντας ως τον 19ο αιώνα.

Αναφέρεται αναλυτικότατα στα υλικά, στις τεχνικές και στη θεωρία της ζωγραφικής. Δεν του ξεφεύγει η σκηνογραφία (όπου γαλούχησε τη σύγχρονη ελληνική ματιά μέχρι σήμερα) και η μνεία στο αρχαίο ελληνικό θέατρο. Φτάνει ως την όπερα. Μετράει τον ιμπρεσιονισμό, τη μοντέρνα τέχνη και την ελληνικότητα.

Σχολαστικός μελετητής

Πέρα από τον αυθορμητισμό του όμως, ο Γιάννης Τσαρούχης δεν υπήρξε επιπόλαιος προχειρολόγος ή ημιμαθής αλλά σχολαστικός μελετητής της τέχνης.

Αναφέρεται στη Δασκαλόπετρα. Η Δασκαλόπετρα ή βράχος του Ομήρου, βρίσκεται στην ακτή του Βροντάδου, στη Χίο. Γραπτές μαρτυρίες που αναφέρουν ότι ο Όμηρος έζησε και δίδαξε στη Χίο, οδήγησαν λανθασμένα στην υπόθεση ότι ο βράχος αυτός αποτελούσε τη σχολή του.

Πάνω στο διαβρωμένο βράχο που ταυτίζεται με ένα μονολιθικό άγαλμα-ναό της Κυβέλης, όμοιο με τους αρχαϊκούς λίθινους ναΐσκους της, μόλις που διακρίνονται σήμερα μία ανάγλυφη γυναικεία μορφή καθισμένη σε θρόνο. Επίσης ίχνη από το σώμα και τα πόδια λιονταριών που κοσμούσαν τις υπόλοιπες τρεις πλευρές του. Το μνημείο χρονολογείται στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. Επίσης, ο Τσαρούχης αναφέρεται στην Νέα Μονή και τη λειτουργία του Αγίου Χρυσοστόμου.

Από την Αίγυπτο ως τα λάθη του νεοκλασικισμού

Παράλληλα, αναλύει ειδικότερες πτυχές της ιστορίας της τέχνης, όπως οι λόγοι για τους οποίους επηρέασε η Αίγυπτος την οργάνωση του βυζαντινού πολιτισμού. Εξετάζει τις χρωματικές κλίμακες της νεότερης ζωγραφικής, την τεχνική του μωσαϊκού στην ελληνική τέχνη και την αγιογραφία φτάνοντας ως τα λάθη του νεοκλασικισμού…

Ζεϊμπέκικο

Υπάρχουν ενότητες με πιο προσωπικές αφηγήσεις, όπως εκείνη που αναφέρεται στο ζεϊμπέκικο.

«Ένας σπουδαίος μουσικός του ρεμπέτικου όπως είναι ο Τσιτσάνης ομολόγησε και σ’ εμένα και σε μια συνέντευξη ότι ουδέποτε εδοκίμασε το χασίσι. Επίσης, εγώ, ο οποίος θαυμάζω πολύ τα ρεμπέτικα, δεν έχω πάρει ποτέ χασίσι, ούτε για δοκιμή, ούτε τσιγάρο καν.

Όταν το χασίσι βοηθάει στη δημιουργία έργων τέχνης το συγχωρεί κανείς, όταν όμως προϋποθέτει πλήξη και έλλειψη σκοπού στη ζωή, η ίδια η πλήξη και η έλλειψη σκοπού στη ζωή είναι καταδικαστέα ασχέτως του ναρκωτικού».

Και ως γνωστόν, οι πίνακες Τσάμικο, Ζεϊμπέκικο, ή Πολίτης και ναύτης χορεύουν ζεϊμπέκικο ο Τσαρούχης κατορθώνει να μεταφέρει σε καθαρά προσωπική εκφραστική γλώσσα τύπους της λαϊκής τέχνης. Συνδυάζει ρεαλιστικά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά, εσωτερικότητα και ποιητική διάθεση. Πίνακες που πιάνουν ακόμη πολλές χιλιάδες ευρώ στις διεθνείς δημοπρασίες τέχνης.

Ο έρως

Και φυσικά ο λαϊκός χορός παραμένει απαρασάλευτα δεμένος με το ερωτικό πνεύμα.

«Ο έρως είναι σαν ένας ενθουσιασμός, σαν ένα φίλτρο που μπαίνει στο μάτι και βλέπεις τα πράγματα διαφορετικά. Μπορεί να πούμε ότι αυτό γελάει τον άνθρωπο, τον κάνει ανίκανο να δει την αντικειμενικότητα, αλλά τη βλέπει ίσως όπως είναι στο βάθος, καλύτερη και πιο ευχάριστη και πιο αθάνατη κυρίως».

Πληροφορίες

Γιάννης Τσαρούχης

Μαθήματα Ζωγραφικής

Χίος 1981

Εκδόσεις ΑΓΡΑ, Δεκέμβριος 2023
Αριθμός σελίδων 544
Πρόλογος Ευφροσύνη Δοξιάδη
Επιμέλεια Ευφροσύνη Δοξιάδη, Αχιλλέας Τζάλλας

Διαβάστε επίσης:

Τ. Αγγελοπούλου: Bonhmas, Greek Sale, το Fund, οι εξαγορές

Βαγγέλης Ραπτόπουλος: Γιατί δίνουμε υποσχέσεις;

Πολ Όστερ, Σεμπάστιαν Μπάρι: Στα υπό έκδοση βιβλία του 2024