Την ευφορία των Ολυμπιακών Αγώνων διαδέχτηκε η κρίση και η πανδημία. Η ομότιμη καθηγήτρια ψυχολογίας στο Πάντειο και συγγραφέας Φωτεινή Τσαλίκογλου γράφει για τη «νηπενθή εποχή» του σύγχρονου κόσμου. Το εξαίσιο κείμενό της Οι κρίσεις, οι μεταμορφώσεις της μελαγχολίας και ένας ελληνικός μύθος βρίσκεται στο συλλογικό έργο 1974 των εκδόσεων Διανέοσις με πρόλογο του ιδρυτού Δημήτρη Δασκαλόπουλου. Η Φωτεινή Τσαλίκογλου εκθέτει την ανάγκη για την επανανοηματοδότηση της μοναξιάς όπως τη βιώνει ο σημερινός άνθρωπος.

Νηπενθή κοινωνία

Η ομηρική λέξη νηπενθές, από το αρνητικό νη και το πένθος, δηλώνει αυτό που αρνείται τη λύπη, «το λησμονικό της πίκρας», όπως διαπιστώνει η Φωτεινή Τσαλίκογλου. Και θυμίζει το «γλυκό» βότανο που στάζει η Ωραία Ελένη στο ποτό του Τηλέμαχου για να απαλύνει τον καημό από τα βάσανά του. «Έτσι έχω ονομάσει την κοινωνία μας “νηπενθή”. Χάνεται με αυτόν τον τρόπο η ευκαιρία να μεταμορφώσουμε την καταστροφή μιας μεγάλης κρίσης σε ευκαιρία», διαπιστώνει η Φωτεινή Τσαλίκογλου.

1

Μία ευκαιρία που χάνεται λοιπόν και η γνωστή καθηγήτρια εμπεριστατώνει το κείμενό της με εντυπωσιακά παραδείγματα και ποιητικό τρόπο.

Η αποφυγή του στοχασμού

Σε καιρούς οικονομικής ευμάρειας, ο άνθρωπος μπορεί να διατηρεί το φόβο του θανάτου εν υπνώσει. Η αποφυγή όμως του στοχασμού πάνω στα όρια της πεπερασμένης ανθρώπινης ύπαρξης, «η λήθη των καταστατικών μας ορίων, υπονομεύει τη δυνατότητα μεταμόρφωσης της κρίσης σε ευκαιρία ζωής», παρατηρεί η Φωτεινή Τσαλίκογλου. Όπως παρατήρησε ο πατέρας Φρόιντ στο έργο Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, ο άνθρωπος με ευκολία ανταλάσσει μέρος της ελευθερίας του για μια μεγαλύτερη εξασφάλιση της ασφάλειάς του.

Η οικονομική κρίση θύμισε ξανά το στίχο του Έλιοτ, ότι συνεχίζουμε να ζούμε, εν μέρει μόνο να ζούμε. Η πανδημία έφερε την ανθρωπότητα ενώπιον της θνητότητάς της. Φανερώθηκε μία κουλτούρα πένθους, «ο φόβος ενός αγριευτικού, ασυντρόφευτου θανάτου», σημειώνει η Φωτεινή Τσαλίτσογλου.

Η χαμένη τιμή της μελαγχολίας

Ωστόσο, σύμφωνα και πάλι με τον πατέρα της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόιντ, για να μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει το θανατο, πρέπει πρώτα να τον αποδεχτεί, να τον εντάξει στη ζωή του.

Αντίθετα, όπως επισημαίνει η Φωτεινή Τσαλίκογλου «έχουμε εξορίσει το θάνατο από τη ζωή μας. Ίσως τώρα ο θάνατος μας εκδικείται. Ειρωνεύεται την έλξη μας απο το νηπενθές, τη σαγήνη που μας ασκεί η συγκάλυψη της φθοράς και της ρωγμής».

Ωστόσο, «πλαστήκαμε θλιμμένοι» υπενθυμίζει η σπουδαία καθηγήτρια. «Η ανθρώπινη ύπαρξη σημαίνει εμπειρία αυτής της μελαγχολίας και μια ζωτική ικανότητα να την ξεπερνάμε». Το να την καταπιέζει κανείς, σημαίνει ότι αυτή θα κακοφορμίσει, θα βρει τρόπους να ξεγελάσει τη μάταιη ανθρώπινη προσπάθεια.

Και έτσι ορίζεται «η χαμένη τιμή της μελαγχολίας».

Η ψυχική υγεία ως αυτοπραγμάτωση

Εξάλλου και σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ως ψυχική υγεία ορίζεται η ικανότητα που έχει το άτομο να δημιουργεί κοινωνικούς δεσμούς, να αντιμετωπίζει τις αντιξοότητες της καθημερινότητας και να μπορεί να επενδύει στο μέλλον. Η ψυχική υγεία συνδέεται με αυτοπραγμάτωση, αυτενέργεια, αίσθηση ζωντάνιας και χαρά της ζωής, ικανότητα του αγαπάν και του εργάζεσθαι.

Άλλωστε, η λέξη μελαγχολία κατάγεται από την Ελλάδα. Στον Αριστοτέλη αποδίδεται η σύνεση μεταξύ ψυχικής οδύνης και δημιουργίας. Παρατήρησε ότι όσοι έχουν διακριθεί στη φιλοσοφία, στην πολιτική, στην ποίηση, στις τέχνες, υπήρξαν βαθιά μελαγχολικοί. Πλάτων, Δημόκριτος, Σωκράτης, Ηρακλής, Αίας, μεταξύ άλλων. Η μελαγχολία παράγει δημιουργία. «Η αποπαθολογικοποίηση της μελαγχολίας» καθιστά τον Αριστοτέλη πρόδρομο της ψυχαναλυτικής σκέψης.

Μέσα από την οδύνη αναβλύζει η ζωή

«Μέσα από την οδύνη και το πένθος αναβλύζει η ζωή», διαπιστώνει η Φωτεινή Τσαλίκογλου. Ακόμη και το Ασκληπιείο, ο θεραπευτικός χώρος της αρχαιότητας, φυτεύτηκε δίπλα στο θέατρο της Επιδαύρου. Ο πόνος του θανάτου συντροφεύει την ποίηση. «Οι πρόγονοί μας μπόρεσαν να κάνουν “οίστρο της ζωής το φόβο του θανάτου”».

Ύστερα υπάρχει και ο μύθος της Ψυχής και του Έρωτα, που αναφέρει η Φωτεινή Τσαλίκογλου. Η Ψυχή και ο Έρωτας κατάφεραν να ενωθούν ισόβια. Και άρα, σύμφωνα το επιμύθιο, «η ενότητα των πραγμάτων προκύπτει από τον προηγούμενο χωρισμό τους». Μέσα από το πιο βαθυ σκοτάδι βγαίνει το φως…

Πληροφορίες

1974-

Επιτεύγματα και κρίσεις της Μεταπολίτευσης, προκλήσεις για το μέλλον

Συλλογικός τόμος

Επιμέλεια: Ηλίας Νικολαΐδης

Εκδόσεις Διανέοσις, 2024