Ένας Γκρέκο στο Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη

Έκθεση «Πίστη και Τέχνη – Επιλεγμένες εικόνες από τη Συλλογή Βελιμέζη»

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος από τις 23 Οκτωβρίου στο Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, όπου, στο πλαίσιο της έκθεσης «Πίστη και Τέχνη – Επιλεγμένες εικόνες από τη Συλλογή Βελιμέζη» θα παρουσιαστεί και έργο, που θεωρείται ότι ανήκει στον μεγάλο Κρητικό ζωγράφο. Πρόκειται για το «Πάθος του Χριστού – Πιετά με τρεις αγγέλους», εικόνα ζωγραφισμένη μέσα σε επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο πλαίσιο, σε σχήμα αλταρίου και με σπαστό, τοξωτό αέτωμα.

Σπουδαία είναι, εξάλλου, ολόκληρη η συλλογή, η οποία αποτελείται από 136 εικόνες -στην έκθεση θα παρουσιαστούν 68- από τον 15ο ως τον 19ο αιώνα, όλα εξαιρετικά έργα, προερχόμενα από κρητικά, κυρίως, εργαστήρια της Βενετοκρατούμενης Κρήτης, με σημαντικές υπογραφές, όπως του Άγγελου Πιτζαμάνου και του Εμμανουήλ Τζάνες, αλλά και επτανησιακά, όπως του Κωνσταντίνου Κοντορίνη, του Νικόλαου Καλλέργη και του Νικόλαου Κουτούζη. Ένα σύνολο που, θεματικά και τεχνοτροπικά, παρακολουθεί την εξέλιξη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής από τον 15ο αιώνα και μετά, στον ελλαδικό χώρο.

Η έκθεση, που θα εγκαινιασθεί από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, κύριο Προκόπιο Παυλόπουλο αποτελεί την πρώτη παρουσίαση της συλλογής, μετά την απόκτησή της από το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη το 2018, κατόπιν δωρεάς των οικογενειών Αιμίλιου και Χρήστου Μαργαρίτη και Αλέξανδρου Μακρή, διαδόχων του συλλέκτη. Οι ίδιοι, άλλωστε, έχουν εμπλουτίσει από το 2000 τη συλλογή, μέσω αγορών και δωρεών, και με νέα αποκτήματα. Και, συγκεκριμένα, με τα μοναδικά ανθίβολα από τους Χιονάδες της Βορειοδυτικής Ηπείρου, με σχέδια εργασίας αγιογράφων από τον 18ο αιώνα ως σήμερα, αλλά και σημαντικές εικόνες (15 ος _19ος αιώνας).

Επίσης, έργα ξυλογλυπτικής προερχόμενα από εργαστήρια της Βόρειας Ελλάδας, όπως το επιστύλιο τέμπλου (1627-28) με τις μορφές των αποστόλων και του Χριστού, που σώζεται σε τρία κομμάτια, βημόθυρα, θρησκευτικά λειτουργικά αντικείμενα, αλλά και την ασημένια επένδυση εικόνας της «Ζωοδόχου Πηγής». Γιατί ο πλούτος αυτής της συλλογής δεν αποδεικνύεται μόνον από τα ενυπόγραφα έργα της, αλλά και από τα έργα των ανώνυμων καλλιτεχνών, που εργάστηκαν, ασκώντας την τέχνη της εικονογραφίας, δηλαδή της αγιογραφήσεως ιερών προσώπων ή επεισοδίων της Αγίας Γραφής, ακολουθώντας, όμως, κάθε φορά τα ρεύματα της εποχής τους.

Ξεχωριστό το ενδιαφέρον, όμως, για το «Πάθος του Χριστού – Πιετά με τρεις αγγέλους», με θέμα από τη δυτική εικονογραφία, που η κυρία Νανώ Χατζηδάκη, καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και μελετήτρια της συλλογής, έχει αποδώσει στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Η ίδια, που έχει συγγράψει, άλλωστε, τον επιστημονικό κατάλογο της συλλογής, τον οποίο εξέδωσε το Μουσείο Μπενάκη (1997) σημειώνει: «Η εικόνα αποτελεί σταθμό στην καλλιτεχνική διαδρομή του μεγάλου Κρητικού ζωγράφου. Είναι το έργο, όπου με την τεχνική των κρητικών εικόνων, που ζωγραφίζονται επάνω σε χρυσό κάμπο, εκφράζονται με τρόπο εμφατικό, για πρώτη φορά πριν από την αναχώρησή του από την Κρήτη το 1567, τα μοναδικά γνωρίσματα του προσωπικού ύφους της τέχνης του. Η αδρά δουλεμένη χαλκοπράσινη σάρκα στο σώμα του νεκρού Χριστού, που στέκει και καταρρέει ταυτόχρονα δυναμικά, διπλώνοντας τα πόδια προς τα πίσω, οι παλλόμενες υπερούσιες μορφές των αγγέλων με τους πολύπτυχους χιτώνες και τα εκστατικά πρόσωπα, εκφράζουν ένα κυρίαρχο όραμα και προαγγέλλουν την τέχνη της ωριμότητας του μεγάλου ζωγράφου στην Ισπανία, στην Αγία Τριάδα του Santo Domingo el Antiguo στο Τολέδο».

Ανάμεσα στα σπουδαία έργα της έκθεσης, εξάλλου, περιλαμβάνονται και «Η Πιετά» (1657) και «Ο άγιος Νικόλαος» (1683) του Εμμανουήλ Τζάνες, «Ο άγιος Σπυρίδων» του Νικόλαου Καλλέργη, το «Προσκύνημα των μάγων» (16 ος αιώνας) του Άγγελου Πιτζαμάνου, η «Αποκαθήλωση» (18ος αιώνας) του Κωνσταντίνου Κοντορίνη.

Στενός συνεργάτης και προσωπικός φίλος του Αντώνη Μπενάκη ήταν ο συλλέκτης Αιμίλιος Ιωάννου Βελιμέζης (1902-1946), που συμπορεύθηκε, μάλιστα, στις προσπάθειές του να δημιουργήσει συλλογές και να οργανώσει μουσείο για να τις στεγάσει, όπως και έγινε. Είχαν γνωριστεί στην Αλεξάνδρεια, όπου ο Βελιμέζης εργάσθηκε από μικρός σε εμπορικές εταιρείες. Η δική του συλλογή άρχισε να συγκροτείται από το 1935 και ήταν επικεντρωμένη εξ αρχής στις μεταβυζαντινές εικόνες, ακολουθώντας την στροφή των πνευματικών ανθρώπων της εποχής του προς το βυζαντινό παρελθόν. Την συλλεκτική του δραστηριότητα είχαν ενθαρρύνει, μάλιστα, και τα αδέλφια του, ο ποιητής Κωνσταντίνος Βελιμέζης, ο οικονομολόγος Θεόδωρος Βελιμέζης και η Σοφία Βελιμέζη.

Να σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια, από το 1997 ως το 2011, τα έργα της συλλογής έχουν ταξιδέψει σε 22 μουσεία και πολιτιστικά ιδρύματα σε όλον τον κόσμο, ένα οδοιπορικό που έχει καταγραφεί σε έναν τόμο με τίτλο «Ταξιδεύοντας με τις Εικόνες της Συλλογής Βελιμέζη» και σε επιμέλεια του Χρήστου Φ. Μαργαρίτη, που εκδόθηκε από το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη.