Έλλη Παπαδημητρίου: Με όπλο της μία Kodak

Γεννήθηκε στη Σμύρνη στην ανατολή του 20ού αιώνα, από οικογένεια εύπορη,  φιλοπρόοδη και βενιζελική.  Σπούδασε Γεωπονική στην Αγγλία, γιατί ο στόχος ήταν να αναλάβει τα ηνία της κτηματικής περιουσίας. Όμως, η περιπόθητη επιστροφή στη μικρασιατική κοιτίδα δεν θα πραγματοποιούνταν ποτέ. Η τραγωδία του 1922 θα ανέτρεπε βίαια και οριστικά τη ζωή της. Η εξειδικευμένη γνώση της ωστόσο θα της ήταν χρήσιμη σε ένα άλλο πεδίο πλέον: στους  καταυλισμούς των προσφύγων που είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα.

Η Έλλη Παπαδημητρίου, συγγραφέας και φωτογράφος, μέλος της σπουδαίας παρέας της πρωτοπορίας του Μεσοπολέμου στην οποία ανήκαν ο  Ανδρέας Εμπειρίκος, ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Γιάννης Τσαρούχης, η Μάτση Χατζηλαζάρου βρίσκει το δρόμο της γρήγορα. Η φωτογραφική «επανάσταση» της εποχής εκείνης, με την μετάβαση από το κλειστό περιβάλλον του εργαστηρίου και τις στυλιζαρισμένες πόζες στον υπαίθριο αστικό και αγροτικό χώρο θα γίνει το στοιχείο της. Έχοντας μάθει την τέχνη από τα φοιτητικά της χρόνια στην Αγγλία ρίχνεται με πάθος στη φωτογραφία. Η χώρα είναι πεδίο ανεξάντλητης έμπνευσης για εκείνην κι΄αυτό μπορεί εύκολα να το διαπιστώσει ο σημερινός θεατής βλέποντας τις φωτογραφίες της στην έκθεση του Μουσείου Μπενάκη «Η αδρή ουσία των πραγμάτων» με το φακό της Έλλης Παπαδημητρίου αρχίζει σήμερα, στην Πινακοθήκη Γκίκα (Κριεζώτου 3).

Ο μικρασιατικός πολιτισμός

 Η σχέση της Έλλης Παπαδημητρίου με τη φωτογραφία ξεπήδησε από τον έρωτά της για τη ζωγραφική. Στην εποχή της κυριαρχούν στη δημόσια σφαίρα οι επαγγελματίες φωτογράφοι , όπως η Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (Nelly’s),  ο Μανώλης Μεγαλοκονόμος, ο Περικλής Παπαχατζιδάκης, ο Πέτρος Πουλίδης αλλά είναι πολλοί και οι ταλαντούχοι ερασιτέχνες , που εξασκούν περιθωριακά και χαμηλόφωνα τη φωτογραφική τέχνη δίχως να εκθέτουν, να δημοσιεύουν ή να γνωστοποιούν τη δουλειά τους.  Παρ΄όλα αυτά, η ενασχόλησή τους με τη φωτογραφία πηγάζει από μια βαθιά ανάγκη να προσεγγίσουν τον κόσμο με νέο βλέμμα.

Εκείνη, με την εγκατάστασή της στην Ελλάδα γίνεται αμέσως στέλεχος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, που έχει στόχο το προσφυγικό ζήτημα και τους τρόπους επίλυσής του ενώ από το 1930 συνεργάζεται με τη Μέλπω Μερλιέ στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, που ασχολείται με την διαφύλαξη του προσφυγικού θησαυρού της προφορικής μνήμης και της μουσικής παράδοσης. Επίσης, πρωτοστατεί σε θεσμικές μορφές οργάνωσης όπως οι «Ελληνικές Τέχνες» (1930 -1936), οι οποίες πέρα από το να εξασφαλίσουν τον επιούσιο άρτο στο νεοφερμένο εργατικό δυναμικό, μεριμνούν για την διάδοση του μικρασιατικού πολιτισμού. Έτσι λοιπόν, ο πλούτος που κομίζουν οι εκπατρισμένοι στον χώρο υποδοχής εκκλησιαστικός ή κοσμικός, χρυσοποίκιλτος ή ταπεινός, διασώζεται και εγγράφεται από εκεί και πέρα στην περιουσία του νέου ελληνισμού ως «κτήμα ες αει».

Κριτική ματιά                                     

Εξοπλισμένη με σύγχρονες μηχανές η Έλλη Παπαδημητρίου ακολουθεί τους εκπατρισμένους και τους γηγενείς στους χερσαίους και παραθαλάσσιους οικισμούς. Γυρεύοντας μια γλώσσα να εκφραστεί, συγκροτεί από αυτοψία μια νέα πατριδογνωσία και μέσα από τον φακό συντάσσει το αλφαβητάρι της παλαιάς αλλά και σύγχρονης Ελλάδας. Το δικό της όπλο είναι η  Kodak. Ως πνεύμα αντιρρητικό που είναι εξάλλου,  και  με  φρόνημα ανατρεπτικό απορρίπτει τον νόθο εξωτισμό και λειτουργεί όχι ως φυσιολάτρης, αλλά ως ανατόμος. Η ματιά της έτσι, είναι εθνολογική, επιδιώκοντας  «να αναδείξει σωστά την αδρή ουσία των πραγμάτων». Γι΄αυτό και απαθανατίζοντας αρχικά την αγροτοποιμενική Ελλάδα διατηρεί κριτική απόσταση από την όποια φολκλορική γραφικότητα.

 Κατά τη δεκαετία του 1930 η Παπαδημητρίου ριζοσπαστικοποιείται πολιτικά και στρέφεται στην Αριστερά.  Από το 1936 συμμετέχει σε αντιδικτατορικές ενέργειες και συλλαμβάνεται από το καθεστώς της 4^ης Αυγούστου. Με την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη εντάσσεται ενεργά στο ΚΚΕ και παίρνει μέρος στον αντιναζιστικό αγώνα. Μέσα στο ίδιο αντιπολεμικό κλίμα θα συνδεθεί οργανωτικά και με τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες. Το 1941όμως, κατά τη γερμανική εισβολή θα καταφύγει στη Μέση Ανατολή, όπου εξαιτίας της πολιτικής της δράσης θα υποστεί αλλεπάλληλες διώξεις και εξορίες (Κάιρο, Ιερουσαλήμ, Ασμάρα). Ωστόσο, μέσα από τα ερείπια θα αναδυθεί ο μεστός ποιητικός της λόγος με το δημιουργικό πάντρεμα πολιτικής και λογοτεχνίας.  Έτσι, το 1942 δημοσιεύει στο Κάιρο την «Ανατολή» και το 1946 στην Αθήνα  την  «Απόκριση».

 Ένα φωτογραφικό  τρίπτυχο

 Επιστρέφοντας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, με το συγγραφικό της έργο και τις δημόσιες παρεμβάσεις της, θα βρει τη θέση της ως διανοούμενη αναγνωρίσιμη στο χώρο της Αριστεράς. Κορυφαία συμβολή της στα γράμματα παραμένει ο «Κοινός Λόγος». Με αφετηρία τη μαθητεία της στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών -την κατεξοχήν δεξαμενή προφορικών μαρτυριών- συγκροτεί  εξάλλου το ιστορικό τρίπτυχο του νεοελληνικού 20^ου αιώνα: Μικρασία, Κατοχή, Εμφύλιος – σπονδή στην ιστορική αυτογνωσία

Στη Μεταπολίτευση η Παπαδημητρίου παύει πλέον να φωτογραφίζει. Το 1976 πούλησε ένα μέρος της φωτογραφικής της περιουσίας στο Μουσείο Μπενάκη ενώ συγχρόνως, εξέδωσε το παλαιό αναξιοποίητο υλικό, εντάσσοντάς το σε νέο ιδεολογικό πλαίσιο, καθώς πρότεινε μια επίκαιρη πολιτική και οικολογική σημασιοδότηση του έργου της.

Στη δεκαετία του ΄70 κοινοποιείται για πρώτη φορά η πενηντάχρονη δουλειά της, χωρίζοντας το υλικό  θεματικά σε τρείς ενότητες  με υπέρτιτλο «Παλιές φωτογραφίες». Κατά σειρά, κυκλοφόρησαν τρία λευκώματα: Ήπειρο-Μακεδονία (εκδ. Ερμής, 1977), Νησιά (εκδ. Κέδρος, 1978) και Αθήνα – Πειραιά – Καισαριανή (εκδ. Ερμής, 1979). Η έκθεση τώρα στο Μουσείο Μπενάκη, με την επιμέλεια της ιστορικού Ιωάννας Πετροπούλου παρουσιάζει από τα τρία αυτά λευκώματα, συνολικά 60 λήψεις, που τραβήχτηκαν από το 1928 έως την αρχή της δεκαετίας του 1950. Συνιστούν μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, που δεν έχει ακόμα δει το φως της δημοσιότητας. Να σημειωθεί όμως ότι η κυρία Πετροπούλου εξέδωσε πριν λίγο καιρό τη βιογραφία της Έλλης Παπαδημηντρίου με τίτλο «Έλλη Παπαδημητρίου: μια γυναίκα του 20ού αιώνα. Ο κανόνας και η παράβαση» (εκδόσεις Ερμής).

Διαβάστε επίσης

Έβελιν ντε Ρότσιλντ: Μια ζωή μέσα σε αμύθητα πλούτη

Ανακαλύψτε το αφιέρωμα Γυναίκες που μας εμπνέουν