Εκλογές στην αρχαία Αθήνα: Όταν έμπαιναν οι βάσεις της Δημοκρατίας

Την Κυριακή οι σακούλες με τα πεταμένα ψηφοδέλτια θα ασφυκτιούν πίσω από τα παραβάν στα καμαράκια των εκλογικών τμημάτων. Τριάντα έξι κόμματα και μπόλικο χαρτί για πέταμα. Στην καλύτερη περίπτωση για ανακύκλωση. Στη χειρότερη, στη χωματερή. Όπως σε μια αντίστοιχη χωματερή 2.500 χρόνων βρέθηκαν πεταμένα μαζί με άλλα απορρίμματα, τα «ψηφοδέλτια» της εποχής. Μικρά, σπασμένα κομμάτια κεραμικής, αυτά τα λεγόμενα όστρακα, το αρχαίο ισοδύναμο του χαρτιού, είχαν χρησιμοποιηθεί για μία ψηφοφορία πιθανότητα του 471 π.Χ. Στα περισσότερα από αυτά είναι γραμμένο το όνομα του μεγάλου στρατηγού Θεμιστοκλή.

Ήταν το 1966, όταν οι αρχαιολόγοι είχαν κάνει αυτήν την σημαντική ανακάλυψη για την ιστορία των εκλογών, βρίσκοντας στον Κεραμεικό, συγκεκριμένα σ’ ένα κανάλι του Ηριδανού που είχε μπαζωθεί, περί τα 8.500 όστρακα (αργότερα βρέθηκαν κι άλλα). Μία προφανής περίπτωση οστρακισμού, ενός θεσμού της αθηναϊκής δημοκρατίας, που διήρκεσε περί τα εβδομήντα χρόνια και που με βάση αυτόν οι Αθηναίοι πολίτες μπορούσαν να διώξουν κάποιον από την πόλη, χωρίς δίκη για τα επόμενα δέκα έτη (αργότερα μειώθηκαν σε πέντε).

Μια φορά το χρόνο συνέβαινε αυτό, και μόνον αν η Εκκλησία του Δήμου, το σώμα των Αθηναίων πολιτών δηλαδή, έκρινε ότι υπήρχε λόγος. Γιατί οι οστρακισμοί ήταν ειδικές εκλογές και δεν βασιζόταν σ΄αυτές το πολιτικό σύστημα. Η αθηναϊκή δημοκρατία, ένα σπουδαίο πείραμα κατανομής της εξουσίας, που διήρκεσε για 140 χρόνια (με μικρές διακοπές τυραννίας), έχοντας ως βασική προϋπόθεση την ισότιμη συμμετοχή όλων των πολιτών σε όλα τα αξιώματα περιελάμβανε πολλές διαφορετικές εκλογές, για την ακρίβεια ψηφοφορίες. Επρόκειτο άλλωστε, για ένα διαρκώς εξελισσόμενο σύστημα, στο οποίο το μόνον που δεν άλλαζε, ήταν το δικαίωμα του λόγου σε όλους και η συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων.

Η άμεση δημοκρατία

Σε κάθε περίπτωση, σχέση της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας και του σημερινού Κοινοβουλευτισμού δεν υφίσταται και είναι μάταιο να αναζητούνται ομοιότητες. Βασικός λόγος βεβαίως, ότι η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν μία «άμεση δημοκρατία».

Η Εκκλησία του Δήμου ήταν το τεράστιο δημοκρατικό σώμα, στο οποίο κάθε άνδρας πολίτης είχε λόγο, αποφάσιζε για τους νόμους, για τα εκτελεστικά ψηφίσματα όπως ήταν η έναρξη ενός πολέμου, εξέλεγε ορισμένους αξιωματούχους  αλλά δίκαζε και πολιτικά εγκλήματα. Καθώς, όμως, το σύστημα εξελισσόταν σημαντικό μέρος των δύο τελευταίων λειτουργιών μεταφέρθηκε σε δικαστήρια.

Όσο για το Συμβούλιο των 500, το κύριο διοικητικό όργανο της Αθήνας, και γι’ αυτό είχε βρεθεί δημοκρατική λύση, καθώς όσοι το αποτελούσαν, προέρχονταν από τυχαία διαλογή, μέσω κλήρωσης. Αυτό το Συμβούλιο καθόριζε την ημερήσια διάταξη της Συνέλευσης, όπου έμπαιναν σε ψηφοφορία όλα τα θέματα. Η ψηφοφορία γινόταν δια της ανατάσεως της χειρός, αλλά ακόμη και για την καταμέτρηση των ψήφων είχε ληφθεί μέριμνα, καθώς οι εννέα «μετρητές», οι πρόεδροι, είχαν επιλεγεί τυχαία και πάλι, το ίδιο πρωί. Η δωροδοκία επομένως ήταν δύσκολη.

Επιπλέον για να είναι έγκυρη η απόφαση απαιτούνταν η παρουσία τουλάχιστον 6.000 πολιτών. Κι επειδή η Εκκλησία του Δήμου συνεδρίαζε όλη μέρα στην Πνύκα, συνολικά σαράντα ημέρες το χρόνο είχε θεσπισθεί ένα ακόμη μέτρο, τα «εκκλησιαστικά», μια αμοιβή δηλαδή για τους φτωχούς πολίτες που δεν μπορούσαν να αφήσουν τη δουλειά τους.

Μέσα από αυτήν την απλή ψηφοφορία έτσι, εκλέγονταν κάθε χρόνο και οι 10 στρατηγοί της Αθήνας.

Η μυστική ψηφοφορία

Για μια συγκεκριμένη κατηγορία ψηφοφοριών, κυρίως γι΄ αυτές με τις οποίες αποδιδόταν η ιδιότητα του πολίτη σε κάποιον υπήρχε η μυστική ψήφος με σφαιρίδια άσπρα και μαύρα (ναι – όχι), που ο πολίτης έριχνε σε ένα πιθάρι. Μερικές φορές χρησιμοποιήθηκαν όμως και δύο τεφροδόχοι.  Στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. εξάλλου, εισήχθη μια άλλη μέθοδος μυστικής ψηφοφορίας με βάση στρογγυλές, χάλκινες ψήφους δύο ειδών. Η διαφορά τους ήταν, ότι η μία από αυτές έφερε ένα ανάγλυφο σχήμα, το οποίο ήταν αισθητό με την αφή.

Για τον οστρακισμό ωστόσο, ήταν υποχρεωτικό για τους πολίτες να γράψουν το όνομα του ανεπιθύμητου πάνω στο όστρακο. Και ποιος μπορεί να ήταν ανεπιθύμητος; Όλα τα δημόσια πρόσωπα, για λόγους σοβαρούς και υπαρκτούς αλλά και ανύπαρκτους, όπως συνέβαινε σε μία συκοφάντηση, κάτι συνηθισμένο στην αρχαία Αθήνα. Ένας άνθρωπος που ευθυνόταν για μία καταστροφή στην πόλη, ένας άλλος που ήταν η ντροπή της πόλης, κάποιος που ο πλούσιος βίος του ήταν πρόκληση, ακόμη και αυτός, που μπορεί απλώς να ήταν πολύ δημοφιλής –επειδή υπήρχε πιθανότητα να χρησιμοποιήσει τη δημοφιλία προς όφελός του- μπορούσαν να είναι υποψήφιοι εξοστρακισμού.

Ο οστρακισμός

Αν τουλάχιστον 6.000 άνθρωποι έγραφαν το ίδιο όνομα πάνω στο όστρακο, το άτομο με τις περισσότερες ψήφους θα έφευγε από την Αθήνα. Η Δημοκρατία στα πρώτα της βήματα είχε και τις αδυναμίες της. Έτσι σχεδόν όλοι οι γνωστοί από την Ιστορία άνδρες της Αθήνας υπήρξαν στόχοι, αφού μάλιστα ο οστρακισμός γινόταν χωρίς λίστα υποψηφίων.

Ο Θεμιστοκλής, ο ήρωας της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, που νίκησε τους Πέρσες υπήρξε μέγα θύμα του εξοστρακισμού, αφού πέθανε στην εξορία. Αν και σήμερα εξετάζεται η περίπτωση να υπήρξε συνωμοσία των πολιτικών του αντιπάλων, που γέμισαν την πόλη με όστρακα, που έφεραν το όνομά του. Άλλωστε γύρω από το χώρο όπου διεξαγόταν η οστρακοφορία έμποροι με ξύλινους πάγκους πωλούσαν όστρακα με χαραγμένα επάνω τους τα ονόματα των υποψήφιων.

Ο Αριστείδης ο Δίκαιος ήταν επίσης θύμα, αν και η εξορία του ανακλήθηκε μπροστά στον περσικό κίνδυνο (άλλωστε πολέμησε στη ναυμαχία της Σαλαμίνας) αλλά και ο σπουδαίος στρατηγός Κίμων, διότι δήθεν είχε φιλικές σχέσεις με τους Σπαρτιάτες  (και η δική του εξορία ανακλήθηκε). Ο Δημοσθένης ωστόσο ως μέγας ρήτωρ, είχε κατορθώσει να αποσείσει την ευθύνη από πάνω του –κινδύνευε με εξορία ή θάνατο- γιατί είχε πείσει τους Αθηναίους να κηρύξουν τον πόλεμο εναντίον του Φιλίππου Β΄ και να υποστούν τη μεγάλη ήττα στη μάχη της Χαιρώνειας.

Διαβάστε επίσης:

Εικόνα του Αντρέι Ρουμπλιόφ στα χέρια του Πούτιν – Από το μουσείο, δώρο στον Κύριλλο

Ο αρχιτέκτονας του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ, στο Πολυτεχνείο