Από το πρώτο Σύνταγμα στο φάντασμα της ελευθερίας – Έκθεση στο Μέγαρο από την Άννα Καφέτση

Μία σχεδόν ιερατική μορφή, όρθια μπροστά στο αναλόγιο διαβάζει χωρίς παύση ολόκληρο το κείμενο του πρώτου Συντάγματος της Ελλάδας. Μία performance λαμβάνει χώρα μπροστά στο χερσαίο σύνορο του Αγίου Όρους.  Σπαράγματα των λίθινων, αρχαίων επιγραφών είναι διάσπαρτα παντού. Και «Το φάντασμα της ελευθερίας» πλανάται στο χώρο.

Ένας στοχαστικός, υπόγειος διάλογος με το επετειακό έτος 2021 και τα 200 χρόνια εθνικού βίου λαμβάνει χώρα από τις 22 Ιουλίου στον Κήπο του Μεγάρου Μουσικής από το annexM υπό τη διεύθυνση της Άννας Καφέτση. Πρόκειται, όπως λέει η ίδια για «Μοναχικές, ενσώματες δράσεις στο δημόσιο χώρο και αυτοβιογραφικές, προσωπικές μαρτυρίες, αθέατες μέσα στον δημιουργικό οίστρο του ιδιωτικού εγκλεισμού, που επιτελούν ένα σύνολο αξιών, σιωπηρά και αθόρυβα. Φέρνοντας στο φως εναλλακτικές μορφές κοινωνικής ενσωμάτωσης και δυνητικές όψεις μιας ανατρεπτικής επιτελεστικότητας στο ηθικο-πολιτικό και κοινωνικό πεδίο». Ένα σύνολο έργων, που όλα, πλην ενός είναι νέες παραγωγές ειδικά για την έκθεση, που με τον τίτλο «Marginalia», λέξη προερχόμενη από την λατινική ονομασία του «περιθωρίου« (margo, marginis) έρχεται για τέταρτη χρονιά φέτος να ζωντανέψει εικαστικά τον Κήπο ενός τοπόσημου της σύγχρονης Αθήνας.

Τα «Marginalia» αντλούν έμπνευση από τις σημειώσεις και τα πάσης φύσεως σημεία και εικόνες, που γράφονται ή σχεδιάζονται από τους αναγνώστες στα περιθώρια των βιβλίων ή κειμένων. Όπως ακριβώς έπρατταν, αιώνες πίσω, οι αντιγραφείς βιβλικών και κλασικών χειρογράφων κρατώντας σημειώσεις και κάνοντας σχόλια στα κείμενα αυτά για λόγους λειτουργικούς αλλά και ερμηνευτικούς. Και όπως σήμερα όμως, συγγραφείς ή επιμελητές συγκεντρώνουν σύντομα κείμενα, σκόρπιες σκέψεις και αποσπασματικό ,υλικό.

Ο όρος όμως, προσδιορίζει επίσης, μία ιδιαίτερη κατηγορία εκδόσεων που συγκεντρώνουν ετερογενές υλικό περιθωρίου με αποσπασματικά κείμενα, σκόρπιες ιδέες και σημειώσεις. Είναι τα Marginalia του Βολτέρου, του Έντγκαρ Άλλαν Πόε, του Φερνάντο Πεσσόα και πολλών ακόμη.

Έτσι και στην έκθεση «Marginalia» προτείνονται μικρά, αυτοτελή σχόλια, εκτός κειμένου, και συγκεκριμένα βιντεογραφημένες περφόρμανς της Βιργινίας Μαστρογιαννάκη και του Σπύρου Βραχωρίτη, που πραγματοποιήθηκαν insitu στον Κήπο του Μεγάρου, και βιντεοεγκαταστάσεις της Νίνας Παππά και των Ηλία Μαμαλιόγκα – Βιργινίας Μαστρογιαννάκη. Πρόκειται για έργα που παρουσιάζονται σε οκτώ διαφορετικά σημεία του Κήπου σε μεγάλες οθόνες προβολής και μικρά μόνιτορ, ανάμεσα στα οποία ο επισκέπτης δημιουργεί τις δικές του, τυχαία επιλεγμένες διαδρομές.

«Στον κριτικό διάλογο που ανοίγει αποσπασματικά για την επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση του ΄21 η έκθεση αναστοχάζεται το εθνικό “εμείς” μέσα από την ανοιχτή, υποκειμενική εμπειρία. Στρέφεται στη μονάδα για να αναζητήσει λοξές, έκκεντρες, ξενικές όψεις του, φωτεινές αναλαμπές στη σκιά ενός ενιαίου κλειστού αφηγήματος», όπως λέει η Άννα Καφέτση. Ελλείψεις, απώλειες, δοκιμές, εμπειρίες αντοχής και δημιουργικού πάθους, επιμονής και αντίστασης στριμώχνονται με μικρά γράμματα και αινιγματική, χασματική γραφή στα λευκά κενά της ηρωικής, επίσημης εικονογραφίας. Όλες οι πτυχές του βίου, χωρίς θέμα. Οι εξόριστες ατομικές ζωές, που «ξεγέλασαν την ιστορική δυναμική», ή συμπεριελήφθησαν υπό όρους, τραυματισμένες και δημιουργικές αφήνουν από την άκρη του δρόμου ίχνη και κληρονομιά. Αναγνωρίζονται ως το έτερον της Ιστορίας».

Σύνταγμα και αγιορείτικος όρθρος

Ακολουθώντας την δική της διαδρομή στην περφόρμανς «Reading in Reading out A΄» που πραγματοποιήθηκε χωρίς κοινό και βιντεοσκοπήθηκε στον Κήπο του Μεγάρου, η Βιργινία Μαστρογιαννάκη διαβάζει ολόκληρο το κείμενο του πρώτου Συντάγματος της ανεξάρτητης Ελλάδας, όπως ψηφίστηκε τον Ιανουάριο του 1822 από την Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου. Ένα προσωρινό Σύνταγμα, που διακήρυσσε τον δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος, και μολονότι στο πρακτικό, πολιτικό πεδίο έμελλε να μείνει ένα ανολοκλήρωτο σχέδιο αποτελεί την πρώτη θεμελιωτική, πολιτειακή πράξη του νέου έθνους-κράτους με την καθιέρωση του ονόματος Ελλάς, την οργάνωση λειτουργίας των θεσμών και τη διακήρυξη των θεμελιωδών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των Ελλήνων πολιτών.

Όπως σημειώνει η κυρία Καφέτση διαβάζοντας η περφόρμερ «συντονίζεται με τον εσωτερικό ρυθμό της αναπνοής της, ακολουθώντας τις ιδιόγραφες, με κόκκινο ή μαύρο μελάνι σημειώσεις της πάνω στο συνταγματικό «κείμενο-παρτιτούρα». Οικειοποιείται το θεσμικό κείμενο σημειώνοντας κωδικοποιημένα σύμβολα. Η αχρωμάτιστη φωνή βυθίζεται στα έγκατα της ανθρώπινης ψυχής, και το ίδιο ουδέτερη και ασκητική επιστρέφει στο φως σαν κρυπτογράφημα. Το γυναικείο σώμα ως οιονεί πνευστό όργανο κατά την κοπιώδη επιτελεστική δράση σημαίνει και αποσιωπά. Αποδιοργανώνει το νόημα του κειμένου. Ανάμεσα στα χάσματα του λόγου και τα κενά συγκροτεί τη δική του συνθήκη ενεργητικής ανασύστασης και αναγνωσιμότητας. Η σφραγίδα στο κάτω δεξιό μέρος των σελίδων του σημειωμένου Συντάγματος εγγράφει την πολιτική του αλληγορία».

Στο βίντεο του Ηλία Μαμαλιόγκα και της Βιργινίας Μαστρογιαννάκη η περφόρμανς με τίτλο «Όρθρος» υλοποιείται στο χερσαίο σύνορο του Αγίου Όρους, αξημέρωτα και μέχρι το πρώτο χάραμα της μέρας, με μια ευθυτενή γυναικεία μορφή, που στρέφοντας την πλάτη προς τον θεατή, στέκεται μόνη έξω από τον περίκλειστο περίβολο της αθωνικής μοναστικής πολιτείας. Την ώρα, που από την άλλη πλευρά ψάλλεται η θρησκευτική λειτουργία του όρθρου, η περφόρμερ ανυπόδητη, ντυμένη το χρώμα του πένθους τελεί ακίνητη και εν σιωπή μια διαφορετική ακολουθία στην ανατολή της καινούργιας μέρας με συμμέτοχο το πρωινό ξύπνημα της φύσης και τις φωνές των πουλιών. «Μέσα από τη σιωπηρή μοναχική τελετουργία αναδύεται το ενσώματο πολιτικό υποκείμενο που παράγεται και συγχρόνως αποκλείεται από τον θρησκευτικό κανόνα. Η γυναικεία μορφή είναι παρούσα. Η ίδια η ενσώματη παρουσία της κλονίζει τη διάκριση μεταξύ κανονικού και περιθωριακού, εντός και εκτός. Επιβάλλεται ως επιθυμία και υπόσχεση ενός διαφορετικού πολιτικού», όπως λέει η κυρία Καφέτση.

Επιγραφές – Γραφές

Οι «Γραφές», με τα σπαράγματα των λίθινων επιγραφών, που επαναλαμβάνονται διάσπαρτα στον Κήπο επιβάλλονται μέσα από τις σύντομες, σιωπηλές βιντεογραφίες της Νίνας Παππά, ως σωματικές και κειμενικές παρουσίες μέσα στη φθαρμένη υλικότητά τους. Πρόκειται για ένα αινιγματικό έργο, όπως το χαρακτηρίζει η διευθύντρια του annexM, που αλληγορεί τον χρόνο, την τρωτότητα, το ιστορικό βάθος, το βάρος της γλώσσας και τις αμφισημίες της γραφής, τα ρήγματα και τις συνέχειες, την ταυτότητα και ετερότητα. Ένα ανοιχτό ερώτημα που πλανάται στον Κήπο μέσα από το βίντεο που σαρώνει με κοντινά πλάνα το σωματικό κατάλοιπο του κειμένου, μετατοπίζοντας το ενδιαφέρον από τη σημασία των ορατών ή μισοσβησμένων λέξεων στην ίδια τη φθαρτή επιφάνεια του λίθου.

Η δικάναλη εγκατάσταση της Νίνας Παππά εξάλλου, με τίτλο «Σημειώσεις» αποτελεί τη συνέχεια ενός πενταετούς ερευνητικού project πάνω στην ελληνική επιγραφική, μια αυτόνομη επιστήμη στον ευρύτερο χώρο των κλασικών σπουδών και της αρχαιολογίας, συνομήλικη του νέου κράτους. Στο διμερές έργο, η εικαστικός διεισδύει στο άδυτο του Άγγελου Ματθαίου και του Klaus Hallof, δύο εξεχουσών προσωπικοτήτων της επιγραφικής επιστήμης. Μέσα από την συνέντευξη, το κατεξοχήν μέσο καταγραφής του ντοκιμαντέρ, και με την κάμερα ανά χείρας καταγράφει την επιστημονική μέθοδο, τα αρχεία και τις εμπειρίες τους, ρίχνοντας «κλεφτές» ματιές στο προσωπικό τους ανθρώπινο σύμπαν. Αποτυπώνει αναρίθμητες σημειώσεις με το χέρι του αντιγραφέα, έκτυπα απόγραφα και εικαστικές απομιμήσεις αρχαίων επιγραφών, που παράγονται κατά τη διαδικασία αποκρυπτογράφησης/ερμηνείας του δυσανάγνωστου ή ελλείποντος κειμένου.

Εδώ, όπως λέει η Άννα Καφέτση τα κειμενικά θραύσματα εμφανίζονται ως ρομαντική αλληγορία μιας κρυμμένης ολότητας, που οι επιγραφικoί λαχταρούν να ξαναφέρουν στο φως, αποκαθιστώντας ελλείψεις και κενά. Ο περιγραφικός φακός της κάμερας συλλαμβάνει υποθετικές αναγνώσεις, αμφιβολίες, λάθη, επαναλήψεις, επιστροφές, πάθος, συγκίνηση, επιθυμία, απομυθοποίηση και χιούμορ, εντέλει μια υποκειμενική, εμμονική σχέση με το υλικό/άυλο αντικείμενο του πόθου. Μέσα από ίχνη γραφής, δοκιμές, ατελή και εντελή κείμενα εκτυλίσσεται μια ερωτική σχέση ζωής με την ελληνική γλώσσα και γραμματεία που βιώνεται, δοκιμάζεται, πενθείται αλλά δεν τελειώνει. Ανάμεσα στα απόγραφα των ασκηταριών, την αυστηρή τάξη και τους χωριστούς μονολόγους διατέμνονται στον Κήπο του Μεγάρου οι δρόμοι δύο παθιασμένων επιστημόνων, ενός Έλληνα κι ενός Γερμανού. Έξω από το πεδίο της ναρκισσιστικής αυτάρκειας, ατομικής ή εθνικής, στρέφονται προς τους άλλους, με τα μάτια των άλλων. Η απομόνωση δεν είναι παρά πλασματική.

Το φάντασμα της ελευθερίας

Τέλος το «Φάντασμα της ελευθερίας» του Σπύρου Βραχωρίτη, βιντεογραφία αποσπασμένη από το ζωντανό σώμα της ομότιτλης περφόρμανς που προηγήθηκε της έκθεσης, παρουσιάζεται ως μία ακόμη ερμηνευτική εκδοχή του αποσπασματικού, αινιγματικού πεζογραφήματος «Η Γυναίκα της Ζάκυθος» του Διονυσίου Σολωμού. Ενδιαφέρον εδώ έχει και η εμμονική σχέση του θεατρικού σκηνοθέτη με το πιο κρυπτικό σολωμικό κείμενο _ ανάγεται στο μακρινό 1978_ και το πρώτο ερέθισμα που προκαλεί η οπτική επαφή με το ανορθόγραφο χειρογράφο της «Γινεκός». Γιατί «Το αινιγματικό πεζογράφημα […] δεν έχει σχέση ούτε με γυναίκα ούτε με Ζάκυνθο. Αποτελεί τον γεωγραφικό και ιστορικό προσδιορισμό μιας αλληγορίας για ένα φάντασμα, το φάντασμα της Ελευθερίας σε ελεύθερη πτώση…», όπως λέει ο ίδιος.

Αναρίθμητες ως εκ τούτου οι δοκιμές, επαναλήψεις και παραβιάσεις για να ξεκλειδώσουν το νόημα του κειμένου, που συνεχώς διολισθαίνει, επιμένοντας στο ίδιο ερώτημα: Πώς θα μπορούσε να αναπαρασταθεί το μη αναπαραστάσιμο; «Η πολιτική αλληγορία της Γυναίκας της Ζάκυθος μιλάει με όσα αποκρύπτει», λέει όμως η Άννα Καφέτση. Έτσι και ο σκηνοθέτης αντιγράφει τον ποιητή, που λέει «Κοίτα από τούτα τα λόγια μη καταλάβουνε την υπόθεση», σκηνοθετεί σημειώματα και παραλλαγές, ξαναγράφει το κείμενο ως αναγνώστης, με τα μάτια των άλλων, δίνει οδηγίες εις εαυτόν στο περιθώριο του κειμένου διεμβολίζοντας το καθαρογραμμένο σώμα του… «Ο σολωμικός λόγος εισβάλλει στο βίντεο ως ξένο σώμα. Διασαλεύει τη μνημειακή δημόσια τάξη. Αρχειοθετείται στο σώμα του Κήπου και της πόλης», καταλήγει η ίδια.

Info:

Μέγαρο Μουσικής, Κήπος:
Έκθεση: «Marginalia»
Διάρκεια: 22.7–19.9.2021
Έναρξη: 22 Ιουλίου 2021 | 20.30, Ώρες λειτουργίας: 20.00–24.00 καθημερινά
Είσοδος ελεύθερη

Διαβάστε επίσης:

Βίκυ Καρέλια: Ένδυμα Ψυχής με τους Βαγγέλη Κύρη, Ανατόλι Γκέοργκιεφ

Τόλης Βοσκόπουλος: Από τη Λαχαναγορά στην κορυφή της δόξας