Από τη Μύκονο στο Αιγαίο – Ένα ταξίδι ζωής για τον αρχαιολόγο Νίκο Ζαφειρόπουλο

«Στις Κυκλάδες της δεκαετίας του 1960 τα πλοία έμεναν αρόδου, οι μετακινήσεις από το ένα νησί στο άλλο μπορεί να διαρκούσαν μέρες, ο ηλεκτροφωτισμός σταματούσε το βράδυ και τα λευκά σπίτια τυλίγονταν σε ένα πέπλο ονειρικό. Ήταν τα χρόνια που τη Μύκονο ανακάλυπταν και μετέτρεπαν σε αγαπημένο προορισμό διάσημοι και προσωπικότητες όπως η Σοράγια και η Τζάκι Ωνάση, ο «Μενουχής», ο Λε Κορμπυζιέ και πολλοί ακόμη, γοητευμένοι από την απλότητα, την κυκλαδίτικη ομορφιά και την αίσθηση ελευθερίας που απέπνεε το νησί…».

Έτσι θυμάται και αυτά γράφει η αρχαιολόγος κυρία Φωτεινή Ζαφειροπούλου στον πρόλογό της για τον τόμο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα, αφιερωμένο στον ιστορικό Έφορο Κυκλάδων και ερευνητή αρχαιολόγο Νίκο Ζαφειρόπουλο. Τον σύντροφό της στη ζωή, δάσκαλό της στο αρχαιολογικό πεδίο και συνεργάτη στο δύσκολο έργο της προστασίας και της ανάδειξης της κυκλαδικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Με τίτλο «Από τη Μύκονο στο Αιγαίο – Νίκος Ζαφειρόπουλος. Ένας λόγιος αρχαιολόγος στο β΄ µισό του 20ού αιώνα» (εκδόσεις Μέλισσα) αυτή η έκδοση όμως, μπορεί να εστιάζει στον σημαντικό επιστήμονα, αλλά ταυτόχρονα δίνει και στο στίγμα μιας άλλης εποχής στα κυκλαδονήσια.

Όταν από την έδρα της Εφορείας Αρχαιοτήτων, που ήταν στη Μύκονο, για να πάει κάποιος, όχι μακριά, στη γειτονική Πάρο χρειαζόταν δύο μέρες, με διανυκτέρευση στη Σύρο. Και σε περίπτωση κακοκαιρίας και απαγόρευσης του απόπλου – συχνότατο φυσικό φαινόμενο στις Κυκλάδες – μπορεί να περίμενε και άλλες δυο μέρες μέσα στο πλοίο, δεμένο σε κάποιο λιμάνι. Αλλά και όταν, ελάχιστες ήταν ακόμη οι αρχαιολογικές ανασκαφές στα νησιά, ειδήσεις έφθαναν για αρχαιοκάπηλους κι όσα αρχαία έρχονταν στην επιφάνεια στοιβάζονταν σε μικρούς και ακατάλληλους χώρους.

Η αιγαιακή πολυνησία

Ο Νίκος Ζαφειρόπουλος (1912 -1996) είχε φθάσει στη Μύκονο ως Έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και Σάμου, το 1959. Μια υπηρεσία, που περιλάμβανε περί τα 35 νησιά, διάσπαρτα στην αιγαιακή πολυνησία, όλα με αρχαιότητες. Χωρίς να υπολογίζονται οι σχεδόν επιπλέουσες ξέρες, που σε ορισμένες από αυτές όμως, υπάρχουν αρχαιολογικοί θησαυροί.

Ήταν η εποχή, που η μεταπολεμική Ελλάδα και ειδικά οι Κυκλάδες άρχιζαν να συνειδητοποιούν, ότι ο φυσικός και πολιτιστικός τους πλούτος συνιστούσε έναν δυναμικό τουριστικό πόλο έλξης κι ένα ισχυρό κίνητρο οικονομικής ανάπτυξης. Με όποιους κινδύνους ενείχε αυτή για τη διατήρηση της φυσιογνωμίας των νησιών.

Οι αρχαιολόγοι λοιπόν καλούνταν να διενεργήσουν ανασκαφές και στην πιο απόμακρη βραχονησίδα των Κυκλάδων και να προλάβουν τους αρχαιοκάπηλους, να καταγράψουν αρχαία και να στήσουν μουσεία με πενιχρά μέσα.

Κι εκτός από αυτά, έπρεπε να αντιμετωπίζουν όλα τα μεγαλεπίβολα σχέδια, που ξεπηδούσαν στο βωμό της τουριστικοποίησης, όπως μια …λεωφόρο στη Δήλο ή έναν παραλιακό δρόμο στη Μύκονο για να ενώνει τις ακρογιαλιές της, καταστρέφοντας όμως, τους γιγάντιους, γρανιτένιους βράχους της.

Η διάσωση του πολιτισμού

Με αυτές τις δυσμενείς συνθήκες δουλεύοντας, ο Νίκος Ζαφειρόπουλος κατόρθωσε ωστόσο να κηρύξει δεκάδες αρχαιολογικούς χώρους και διατηρητέους οικισμούς στα κυκλαδονήσια. Όπως τη Χώρα Μυκόνου, διασώζοντας έτσι από τον αφανισμό ένα από τα σπουδαιότερα, ιστορικά οικιστικά σύνολα του αρχιπελάγους.

Παράλληλα σ΄αυτόν οφείλεται το δίκτυο των μουσείων, που υπάρχει σήμερα στις Κυκλάδες. Η δημιουργία των μουσειακών υποδομών διέσωσε έτσι τα αρχαία, που βρίσκονταν διάσπαρτα σε ύπαιθρο και οικισμούς, στέγασε τα ευρήματα των ανασκαφών και έδωσε τη δυνατότητα στους αρχαιολόγους να τα μελετήσουν και στο κοινό να τα επισκέπτεται.

Οι ανασκαφές και οι δημοσιεύσεις του με την ιδιότητα του ερευνητή αποδεικνύουν εξάλλου, την επιστημονική του πληρότητα και δεινότητα, κάτι που παρουσιάζεται στο πρώτο μέρος της έκδοσης. Οι αρχαιολογικοί χώροι που ανέδειξε και οι ενέργειές του για την προστασία της νησιωτικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής είναι επίσης εδώ. Όπως και η σκιαγράφηση της προσωπικότητάς του.

Ένας μαχητής για τις Κυκλάδες

«Ο Νικόλαος Ζαφειρόπουλος», όπως γράφει ο Βασίλειος Πετράκος «ήταν σεμνός και συνεσταλμένος, εικόνα, που έδινε λαβή σε παρερμηνείες του χαρακτήρα του. Όμως, 30 χρόνια Έφορος Αρχαιοτήτων, τα 13 στις Κυκλάδες, το μέρος της Ελλάδος που ζούσε πολιορκημένο από το χρήμα, την αξιοποίηση και τα προσωπικά συμφέροντα, 30 χρόνια νικηφόρου αγώνα με όπλα την πειθώ και την ακοίμητη θέληση είναι φαεινή εξαίρεση και στον κλάδο. Η αντίθεση που παρατηρείται στον βίο του, να είναι πράος και συνεσταλμένος, λιγομίλητος και ανεκτικός, και συγχρόνως να μάχεται αδιάκοπα, δείχνει πως τα φαινόμενα δεν είναι πάντοτε η πλήρης πραγματικότητα».

Στοιχεία, που αποκαλύπτονται με τα αδημοσίευτα ή τα λιγότερο γνωστά κείμενα του Ζαφειρόπουλου στο δεύτερο μέρος του βιβλίου. Η βαθιά πολιτικοποιημένη φύση του διαφαίνεται στην κριτική του Γ. Θεοτοκά, οι πολύπλευρες αρχαιολογικές του γνώσεις στο αδημοσίευτο κείμενο για το Καγκάδι, η αγάπη του για τις Κυκλάδες, τη νησιωτική παράδοση και το διαχρονικό τους τοπίο στο κείμενο για την Πάρο και στην ομιλία του στον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων.

Όσο για την ανθρώπινη πλευρά του ξεπηδά μέσα από τον επικήδειο λόγο για την απώλεια του αγαπημένου του φίλου και προκατόχου του στην «Αρχαιολογική Περιφέρεια Μυκόνου», του Νικόλαου Κοντολέοντα.

Ταξίδι χωρίς τέλος

Κείμενα ανθρώπων που μαθήτευσαν πλάι στον Ζαφειρόπουλο, έγκριτων επιστημόνων και ερευνητών, αρχαιολόγων, αρχιτεκτόνων και συντηρητών περιλαμβάνει το τρίτο μέρος της έκδοσης. Σ΄αυτά αποτυπώνεται όχι μόνον η συναναστροφή των συγγραφέων με τις αρχαιότητες και τον προϊστάμενο και δάσκαλο Ζαφειρόπουλο, αλλά και η σχέση τους με τους νησιωτικούς τόπους, που φάνταζαν μαγικοί για όλους όσοι έφθαναν εκεί πρώτη φορά, μεγαλωμένοι σε αστικά κέντρα της υπόλοιπης Ελλάδας.

Όπως σημειώνεται από την κυρία Ζαφειροπούλου ο υπηρεσιακός του βίος στο Αιγαίο υπήρξε ένα συνεχές ταξίδι, μια σειρά εντολών μετακίνησης για να προστατευθούν και να αναδειχθούν οι αρχαιότητες των νησιών. Αρκετοί αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, συντηρητές κ.ά. τον ακολούθησαν στο ταξίδι αυτό, διδάχτηκαν από τις γνώσεις, το ήθος και την αίρεσιν βίου του, οδηγήθηκαν σε δρόμους, που εκείνος τους έδειξε, καθώς ακόμα και μετά τη συνταξιοδότησή του συνέχισε να εργάζεται στο Αιγαίο.

Κι όπως καταλήγει ο κ. Πετράκος «Αν από τα επιτεύγματα της ελληνικής αρχαιολογίας αφαιρέσουμε το έργο του Νίκου Ζαφειρόπουλου, μια σκιά θα απλωθεί στις Κυκλάδες, από την Κέα, τη Σέριφο και τη Μήλο, τη Φολέγανδρο, τη Θήρα και την Ανάφη, την Αμοργό, τη Δονούσα, τη Μύκονο και την Τήνο, ως την Άνδρο, μια σκιά θα καλύψει τα νησιά»…

Η έκδοση κυκλοφόρησε με την υποστήριξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και του Δήμου Μυκόνου σε επιστημονική επιμέλεια της Φωτεινής Ζαφειροπούλου και της Ζώζης Παπαδοπούλου. Πολύτιμο εξάλλου, είναι το φωτογραφικό υλικό, που την πλαισιώνει. Εικόνες μιας άγνωστης εποχής για τους περισσότερους, απηχώντας την αίσθηση χαμένων παραδείσων, πολύ μακριά ωστόσο από την πραγματικότητα αλλά και από τη σύγχρονη εποχή.

Διαβάστε επίσης:

Η «Κυρία με βεντάλια» – Σπάνιο πορτρέτο του Κλιμτ, το τελευταίο του μεγάλου ζωγράφου σε δημοπρασία

Το ηθικό δίλημμα του Καρόλου: Θα επιστρέψει κλεμμένα πολιτιστικά έργα;

Χρόνης Μπότσογλου: Ο ζωγράφος των ανθρώπων στην Άνδρο

──────────────────

Εκλογές 2023