Το λεύκωμα Αντώνης Σαμαράκης – Μία διαδρομή στον 20ό αιώνα εκδίδεται από το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από τη γέννηση του συγγραφέα με τη συνεργασία της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων.

Πρόκειται για πλούσια έκδοση, εμπεριστατωμένο αφιέρωμα, που πλαισιώνεται από εξαιρετικά ευθύβολα και τρυφερά σημειώματα για τον Αντώνη Σαμαράκη (1919-2003) από την πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου, την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, τον Βαρθολομαίο Α’, και τη σύζυγό του και πιστή συνοδοιπόρο του, Ελένη Σαμαράκη («η Ελενίτσα μου»).

Η τελευταία μεταξύ άλλων, σημειώνει: «Ο μεγάλος άξονας της ζωής του ήταν η αγάπη που τόσο απλόχερα έδωσε και πήρε. Το αισθάνομαι ακόμη γύρω μου και το έζησα στην προετοιμασία αυτού του λευκώματος, που με τόση αγάπη και γνώση εμπιστεύτηκαν και υλοποίησαν οι συντελεστές του».

Για τη δράση του στην Κύπρο γράφει ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφου και πρώην πρέσβης Γιώργος Γεωργής ενώ υπάρχει ενδελεχής μελέτη για την επιρροή του Λάθους τη δεκαετία του 1960 από τον καθηγητή νεοελληνικών σπουδών στο αγγλικό πανεπιστήμιο του Μπέρμινγχαμ, Δημήτρη Τζιόβα.

Σημειώματα γράφουν επίσης η Νίκη Κεραμέως, ο Αντώνης Σαμαράς, ο Πέτρος Ευθυμίου, ο Γιώργος Μπαμπινιώτης, ο Γιάννης Ξανθούλης, ο Νίκος Κούκης, η Κατερίνα Ζηρίδη, η Άννα Διαμαντοπούλου, ο Θάνος Βερέμης, ο Βασίλης Βασιλικός, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο κριτικός θέατρου Κώστας Γεωργουσόπουλος μεταξύ άλλων. Πράγμα που αποτυπώνει τη θέρμη, την έκταση αλλά και το βάθος της υποδοχής του από την κοινωνία.

Στο τέλος παρατίθεται λεπτομερές, ποιοτικό, αγγλικό τμήμα για τη δράση του Σαμαράκη και στην κατακλείδα το πιο ειδικό, φιλολογικό επίμετρο από τον ποιητή και δημοσιογράφο Θανάση Νιάρχο ο οποίος έχει επιμεληθεί και το σύνολο της έκδοσης.

Πρόθεση της διεύθυνσης Γραμμάτων του υπουργείου Πολιτισμού, «να συνεσφέρει στην εδραίωση αρχών και αξιών, όπως αυτών της ανιδιοτέλειας, της ανεκτικότητας, της αλληλεγγύης, του σεβασμού, της εντιμότητας και της ειλικρίνειας», που πρέσβευε στο έπακρο η «εμβληματική μορφή του συγγραφέα» με την καθολική του ηθική στάση απέναντι στη ζωή. Και κυρίως απέναντι στα παιδιά όλου του κόσμου, που τον κληρονομούν εφόσον ο ίδιος δεν απέκτησε δικά του.

Στο πολύτιμο αυτό λεύκωμα παρουσιάζονται έγγραφα και επιστολές (για παράδειγμα από τον Χένρι Μίλλερ και τον Οδυσσέα Ελύτη) φωτογραφίες από τη ζωή του (με την Τζέιν Φόντα, με τη Μελίνα Μερκούρη) αλλά αποτυπώνεται και η ασυναγώνιστη κοινωνική του δράση σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ο Αντώνης Σαμαράκης γεννήθηκε το 1919 στην πλατεία Βάθης στο Μεταξουργείο και σπουδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από όπου αποφοίτησε το 1941. Στη λογοτεχνία εμφανίστηκε πρώιμα, το 1932, με ποιητική συλλογή -μερικά ποιήματα υπέγραφε με το ψευδώνυμο Ιωσήφ Κυπριανός. Ξεπερνώντας την ταπεινή καταγωγή του την οποία υπερνίκησε, αναδείχθηκε σε εκφραστή των ανθρώπων του μόχθου στη μεταπολεμική εποχή.

Στην πεζογραφία περίμενε να μεστώσει, αλλά προκάλεσε ακαριαία αίσθηση όταν εμφανίστηκε με το Ζητείται Ελπίς το 1954: Η συλλογή διηγημάτων διακρίθηκε για τη θεματολογική και υφολογική συνοχή της και τον άμεσο τρόπο με τον οποίο αγκαλιάστηκε από το ευρύ αναγνωστικό κοινό αφού πραγματευόταν ζητήματα που ποτέ δεν έπαψαν να βρίσκονται στο κέντρο ενδιαφέροντος όλων των ανθρώπων. Η θεματογραφία και η τεχνοτροπία του είχαν σαφή προσανατολισμό: Αναζητούσαν το ανθρωπάκι που έπασχε. Το κείμενό του καταπιανόταν με τις έννοιες της ειρήνης, της δικαιοσύνης, της ευτυχίας του καθημερινού ανθρώπου.

Ακολούθησαν και άλλα πεζογραφήματα με τα οποία εξέλιξε περαιτέρω τις απαράμιλλες και ιδιότυπες αρετές του: Τα μυθιστορήματα Σήμα κινδύνου (1959), και Το λάθος (1965) για το οποίο κέρδισε το Βραβείο μυθιστορήματος της Ομάδας των δώδεκα. Στο τελευταίο, πέρασε αλληλογορικά τις μνήμες του από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου και την Κατοχή. Συλλογή διηγημάτων όπως το Αρνούμαι (1961) βραβεύτηκαν με το Κρατικό βραβείο Διηγήματος. Τιμήθηκε για το σύνολο του έργο του με το βραβείο Λογοτεχνίας Ευρωπάλια το 1982.

Η μοναξιά μεγεθύνεται μέσα στην εμπορευματοποίηση των πάντων, την τεχνολογική αφροσύνη, την εμμονική επιδίωξη των επιτευγμάτων, τις θηριωδίες που διαπράττονται στο όνομα ενός μεγαλύτερου σκοπού, καθώς και στην αυτοματοποίηση, στην αλλοτρίωσή του από οτιδήποτε τον καθιστά ανθρώπινο: Τη συνείδηση και την αγάπη.

Ο αναγνώστης συναισθάνεται την ειρωνική στάση του συγγραφέα αλλά και το χιούμορ με το οποίο  αντιμετωπίζει οποιαδήποτε έκφραση βίας στη σύγχρονη ζωή. Έγραφε όμως πάντα με ουδετερότητα για αυτόν τον κόσμο που ορθώνεται πάνω σε ηθικό κενό. Η δωρική, καθαρή γραφή του, ο λόγος χωρίς στολίδια, οι κοφτές φράσεις, αντανακλούσαν τη μονοτονία της ζωής του ανθρώπου που πορεύεται μοναχικός μέσα στην ειμαρμένη. Κάτω όμως από αυτήν την επιφάνεια της ψύχραιμης γραφής, ξεχύνεται ένα ηφαίστειο συναισθημάτων. Μοναδική λεπτότητα και ακρίβεια στις λεπτομέρειες της ύπαρξης.

Ταυτόχρονα, η απροσποίητη αμεσότητα του λόγου διευκόλυνε τη διείσδυση των βιβλίων του προς το νεανικό κοινό, που ταυτίστηκε και συγκινήθηκε από την τεράστια ευαισθησία του (τον γνώρισε και μέσα από τη δράση του στη Βουλή των εφήβων και στον εθελοντισμό του μέσω Unicef που τον είχε οδηγήσει ως την Αιθιοπία).

Για του λόγου το αληθές, στο συγκεκριμένο λεύκωμα παρουσιάζεται το γράμμα μιας δεκαεξάχρονης μαθήτριας από την επαρχία η οποία του ζητάει να της δώσει τον ορισμό των λέξεων ευτυχία, αγάπη, ζωή. Συμπύκνωσε έτσι με τρεις λέξεις όλη την παρακαταθήκη του Αντώνη Σαμαράκη για το μέλλον.

Πρόκειται για έναν από τους πιο μεταφρασμένους στο εξωτερικό έλληνες πεζογράφους -τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε τριάντα γλώσσες και κυκλοφόρησαν σε παραπάνω από ογδόντα εκδόσεις σε διάφορες χώρες του κόσμου. Αρκετά αφηγήματα μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο και την τηλεόραση με διάσημους ηθοποιούς. Το 1982 τιμήθηκε για το σύνολο του έργου του με το βραβείο λογοτεχνίας Ευρωπάλια.

Με το νέο ουμανισμό του ο Αντώνης Σαμαράκης συμμερίστηκε τη μοίρα του κοινού ανθρώπου. Για τον συγγραφέα, ο άνθρωπος παρέμεινε φύσει καλός. Το άτομο βρίσκεται αντιμέτωπο με τον παραλογισμό της  εξουσίας. Η πράξη αντίστασης μπορεί να φτάσει και στην απόλυτη θυσία ακόμη και αν η έκβασή της παραμένει θολή. Παρότι βγαλμένοι από το μεδούλι της ζωής, οι γκριζωποί αντι-ήρωες του Σαμαράκη μοιάζουν ως σύμβολα ή αρχέτυπα παρά τυποποιημένοι χαρακτήρες. Εξού και επιβιώνουν ακόμη, εντελώς επίκαιροι, ανάγλυφοι, ολοζώντανοι στη σημερινή ζωή.