Αλέξανδρος Τομπάζης: Η απώλεια ενός πρωτοπόρου που αναζητούσε την απλότητα στο όραμα

«Τι θέλετε να λένε για εσάς;» είχα ρωτήσει πριν από χρόνια τον Αλέξανδρο Τομπάζη. «Ότι προσπαθώ να είμαι ευαίσθητος και ανθρώπινος. Γιατί η αρχιτεκτονική είναι η ίδια η ζωή, τι να πεις παραπάνω;» ήταν η απάντησή του, ολιγόλογη και περιεκτική, αφού μέσα σ’ αυτήν συνοψιζόταν η αγάπη και το ενδιαφέρον για τον άνθρωπο και την διαβίωσή του στα κτήρια και στις πόλεις.

Ο ίδιος άλλωστε πίστευε, ότι τα βιοκλιματικά κτήρια είναι μονόδρομος, πεποίθηση που οδήγησε στην βράβευσή του σε περισσότερους από 110 διαγωνισμούς για κτήρια βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, η οποία αποτέλεσε αναπόσπαστο τμήμα του έργου του.

«Ίσως πριν από 100 ή 50 χρόνια να είχε σημασία μόνο το αισθητικό αποτέλεσμα, αλλά τώρα γνωρίζουμε, ότι δεν δυνατόν να σχεδιάζεις κτήρια παραβλέποντας θέματα οικολογίας, βιωσιμότητας και βιοκλιματικής συμπεριφοράς. Δεν μπορείς να κάνεις μόνον ό,τι αρέσει σε σένα χωρίς λόγο, χωρίς αφορμή και χωρίς το ενδιαφέρον, ότι αυτό μπορεί να βλάψει τους άλλους», όπως είχε πει σε συνέντευξή μας.

Πρόκειται για αρχές πρωτοπόρας επίλυσης θεμάτων βιωσιμότητας και περιβαλλοντικού σχεδιασμού, που πληροί και η εγκεκριμένη, κατόπιν διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού μελέτη για την αναβάθμιση και επέκταση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, για την οποία ο διάσημος αρχιτέκτονας Ντέιβιντ Τσίπερφελντ συνεργάστηκε με το Γραφείο Μελετών Αλέξανδρου Ν. Τομπάζη.

Γεννημένος το 1939 στο Καράτσι των τότε Βρετανικών Ινδιών, όπου έζησε για κάποια χρόνια ο πατέρας του, ο Αλέξανδρος Τομπάζης που έφυγε χθες από τη ζωή μετά από μακροχρόνια ασθένεια υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες της Ελλάδας, διεθνώς αναγνωρισμένος και με ιδιαίτερη ταυτότητα, καθαρή ματιά και αναγνωρίσιμο ύφος.

Έχει σχεδιάσει άλλωστε μερικά από τα ωραιότερα κτήρια στην Αθήνα και στην περιφέρεια ενώ έργα του βρίσκονται επίσης σε όλη την Ευρώπη και στη Μέση Ανατολή. Παράλληλα όμως, ζωγράφιζε από τα μαθητικά του χρόνια, για να πάρει στη συνέχεια μαθήματα στο Πολυτεχνείο από τον Νίκο Χατζηκυριάκο – Γκίκα, ασχολείτο με τη φωτογραφία, έγραφε, ταξίδευε και έδινε διαλέξεις σε όλον τον κόσμο επειδή, όπως έλεγε «μου είναι αδύνατον να καθίσω άπραγος έστω και μία στιγμή».

Προϊόντος του χρόνου τα φυσικά υλικά, η πέτρα, τα τούβλα, το ξύλο ήταν τα προσφιλή του στοιχεία, το ίδιο όμως και οι λιτοί, λευκοί όγκοι, όχι εκεί και ως έτυχε αλλά πάντα με γνώμονα την λειτουργικότητά τους πέρα από την υψηλή αισθητική. «Έμαθα ότι αρχιτεκτονική είναι εκείνο το συναρπαστικό παιχνίδι λογικής και αισθήματος, το παιχνίδι του μυαλού και της καρδιάς», όπως έχει γράψει στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο «Η όμορφη καμηλοπάρδαλη…», όπου αφηγείται, εξομολογείται και στοχάζεται γύρω από τη ζωή και την τέχνη.

Ο ναός στη Φάτιμα

Σπουδαίο έργο του θεωρούσε ο ίδιος –αλλά και απογείωσε την φήμη του – τον ρωμαιοκαθολικό ναό της Αγίας Τριάδας στη Φάτιμα της Πορτογαλίας, ένα πρωτοποριακό σε σχεδιαστική και συμβολική σύνθεση, κυκλικό κτήριο, που εγκαινιάστηκε το 2007 και έκτοτε αποτελεί προσκύνημα στο οποίο συρρέουν πάνω από έξι εκατομμύρια πιστοί το χρόνο. «Εξωτερικά είναι μια μεγάλη πλατεία, που στις εορταστικές εκδηλώσεις γεμίζει με 500.000 άτομα. Και ο κύκλος είναι ακριβώς το σχήμα, που διευκολύνει τη ροή μεγάλου πλήθους γύρω του. Είναι όπως σε ένα αρχαίο θέατρο, όπου όλα τα σημεία του χώρου έχουν την ίδια επαφή με το κέντρο του ενδιαφέροντος», όπως μου είχε πει.

Εκτός από την Φάτιμα ωστόσο, το κτήριο που στεγάζει τα γραφεία της εταιρείας του στο Πολύδροσο με φυσικό φωτισμό, αερισμό και δροσισμό είναι από τα έργα για τα οποία ήταν υπερήφανος, αφού δημιουργήθηκε με τις αρχές του βιοκλιματισμού και με γνώμονα την εξοικονόμηση ενέργειας.

Αν και όπως έλεγε «Στην καρδιά σου βρίσκονται πάντοτε τα έργα των πρώτων χρόνων, όπως το δικό μας σπίτι στην Τράπεζα Αιγίου ή ένα άλλο σπίτι στην Κινέττα. Γενικά όμως αγαπάς αυτά, που η πραγμάτωσή τους ήταν μια ευχάριστη και δημιουργική εμπειρία και σου έχουν αφήσει μια θύμηση θετική. Υπάρχουν όμως και κάποια, που ούτε θα ήθελα να ξέρω ότι τα έκανα…».

Και ποια ήταν αυτά; Σίγουρα κάποια «γυάλινα» κτήρια, που είχε και ο ίδιος σχεδιάσει στην αρχή της καριέρας του, αναγνωρίζοντας ωστόσο στη συνέχεια, ότι «δεν έχει νόημα η κατασκευή κτηρίου από ένα υλικό που το χτυπάει ο ήλιος όλη μέρα και υπερθερμαίνεται, απαιτώντας να ξοδεύεις ενέργεια, για να το δροσίσεις». Γιατί εκείνος πίστευε, ότι για τον σχεδιασμό ενός κτηρίου πρέπει απαραιτήτως να ληφθούν υπ’ όψιν τα κλιματικά χαρακτηριστικά του τόπου και να γίνει η αξιοποίησή τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Το ζητούμενο για την Αθήνα

«Ένα από τα χαρακτηριστικά των Ελλήνων είναι να ζητούμε πολλά και να είμαστε φειδωλοί σε αυτά που δίνουμε», έλεγε εξάλλου, αναφορικά με τις ελληνικές πόλεις και δη την Αθήνα: «Η εικόνα της μας λέει, ότι δεν νοιαζόμαστε γι’ αυτήν και ότι υπάρχουν πολλά, που πρέπει να γίνουν, καθώς ζητούμενο είναι, να υπάρξει μια στροφή από το ιδιωτικό συμφέρον προς το γενικό. Αν και αυτό είναι βασικά θέμα παιδείας».

Την Αθήνα μπορεί να τη δει κανείς ιστορικά, πολεοδομικά, οικιστικά, φυσιογνωμικά», συναισθηματικά, όπως εξηγούσε ο ίδιος. «Εκείνο όμως στο οποίο αξίζει κανείς να σταθεί ιδιαίτερα είναι η έλλειψη ενδιαφέροντος των πολιτών της για τον δημόσιο χώρο» έλεγε. Πιστεύοντας ότι η συμμετοχή των πολιτών στα μικρά και καθημερινά πράγματα θα μπορούσε να βοηθήσει στην αλλαγή της φυσιογνωμίας της Αθήνας, γιατί «Οι μεγάλες, δραστικές επεμβάσεις είναι απαραίτητες, αλλά πολύ δύσκολες και καθυστερούν. Οι μικρές είναι αυτές, που μπορεί να γίνουν γρήγορα δίνοντας ουσιαστικά αποτελέσματα».

Κι αν ανάμεσα στο πλήθος των κτηρίων που σχεδίασε και είδε να υλοποιούνται συγκαταλέγονται από ιδιωτικές κατοικίες, ως ξενοδοχεία, συγκροτήματα γραφείων, εκπαίδευσης, εργοστάσια, χώροι λατρείας –μεταξύ άλλων ένα τζαμί στο Ντουμπάι – αλλά και το Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών, εκείνο που θα ήθελε πολύ, όπως είχε πει να φτιάξει, αλλά τελικώς δεν πρόφθασε, ήταν ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης. Σε κάθε περίπτωση πάντως «Καλή αρχιτεκτονική είναι αυτή στην οποία και οι μελλοντικές γενικές θα αναγνωρίσουν κάτι δικό τους ή θα πάρουν από αυτήν», όπως είχε πει.

Διαβάστε επίσης:

Αλέξανδρος Τομπάζης: Μια μικρή ωδή (και αντίο) στον κορυφαίο αρχιτέκτονα

Η κόρη του Χίλφιγκερ ζωγραφίζει – Και εκπλήσσει

Λίνα Μενδώνη: Στη στρατηγική της κυβέρνησης Μητσοτάκη οφείλεται η κατάρριψη για το φιρμάνι του Έλγιν