Αλέξανδρος Σαμαράς: φυλλομετρά τις σελίδες της ζωής του

Με το βιβλίο Bridging Traditions  (Χτίζοντας γέφυρες, εκδ. Architectural Publications) ο αρχιτέκτονας Αλέξανδρος Σαμαράς αναλύει τις κύριες συντεταγμένες του έργου του και όχι μόνο.

Μοιράζεται τις αναμνήσεις των νεανικών του χρόνων και ιχνηλατεί τα πρώτα επαγγελματικά του βήματα.

Τιμώντας το πλούσιο σε γνώση και εμπειρία παρελθόν, τα έσοδα του βιβλίου θα διατεθούν στο Hellenic Harvard Foundation για υποτροφίες μεταπτυχιακών φοιτητών στο Graduate School Of Design του Χάρβαρντ από όπου αποφοίτησε.

Απόφοιτοι του ίδιου πανεπιστημίου εξάλλου και ο γιος του Κωνσταντίνος αλλά και ο αδελφός του, ο πρώην πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς. Η κόρη του Ελένη σπουδάζει Νομικά (JD) στο Georgetown (μετά από πτυχίο στο Brown).

Ο καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Χάρβαρντ Πίτερ Ρόου προλογίζει το βιβλίο ενώ εχθές παρέστη στην εορταστική εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε για την εν λόγω έκδοση στην Αθήνα. Εισαγωγή από τον ομότιμό του, Γεώργιο Πανέτσο.

«Η δημιουργία αυτού του βιβλίου προέκυψε από προσωπική ανάγκη για να με γνωρίσει η οικογένειά μου, η γυναίκα μου και τα παιδιά μου», όπως δηλώνει με τον χαρακτηριστικά «ένθερμο» τρόπο του.

Επιμένει βέβαια ότι όσα περιγράφει στις σελίδες του βιβλίου του χαρίζουν απλώς μία «υποψία» του πρώιμου βίου του-«δεν μπορώ να αποδώσω όλη την ατμόσφαιρα».

Και όμως, με τις ζωντανές περιγραφές του, τον άμεσο, ειλικρινή λόγο με τον οποίο ενσκύπτει στο παρελθόν, καταφέρνει ακριβώς αυτό. Να αποδώσει ιμπρεσιονιστικά τα χρώματα και τα αρώματα μιας πολυσχιδούς πορείας.

«Το όφειλα εξίσου και στους συνεργάτες μου, ύστερα από όλα αυτά τα χρόνια» συμπληρώνει.

Η εργογραφία αυτή που πλαισώνεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό αρχιτεκτονικών έργων ξεκινάει το 1990, όταν υπάρχει πλέον δυνατότητα ψηφιοποίησης του υλικού.

Ζωή σαν παραμύθι

Η ιστορία της οικογένειας του Αλέξανδρου Σαμαρά εξυφαίνεται ταυτόχρονα με την ιστορία της νεώτερης Ελλάδας.

Ο προπάππους του Δημήτρης Ζάννας έδρασε ως γιατρός του Μακεδονικού Αγώνα.

Ο παππούς του από την πλευρά της μητέρας του Αλέξανδρος Ζάννας του οποίου το όνομα φέρει, διετέλεσε υπουργός του Ελευθέριου Βενιζέλου. Πιλότος και επιχειρηματίας και ο ίδιος, σε αυτόν οφείλεται ουσιαστικά ο εκσυγχρονισμός της πολιτικής αεροπορίας.

Ο μικρός αδελφός της μητέρας του Παύλος Ζάννας, έγραψε ιστορία ως ο περίφημος μεταφραστής του Μαρσέλ Προυστ. 

Η γιαγιά Βιργινία Ζάννα (το γένος Δέλτα) μιλούσε άπταιστα επτά γλώσσες.

Πρόκειται για τη μεσαία από τις τρεις κόρες που απέκτησαν ο Στεφάνος Δέλτα και η εθνική μυθιστοριογράφος Πηνελόπη Δέλτα (προπαππούδες του Αλέξανδρου).

Πατέρας της προγιαγιάς του Πηνελόπης, ο εθνικός ευεργέτης Εμμανουήλ Μπενάκης και μητέρα της η Βιργινία.

Κάθετη λοιπόν η συγγένειά του με το γένος Μπενάκη.

Η κόρη του Αλέξανδρου και της Βιργινίας Ζάννα ονομάστηκε Λένα Ζάννα και παντρεύτηκε τον καρδιολόγο και διευθυντή του Ευαγγελισμού Κωνσταντίνο Σαμαρά. Απέκτησαν δύο γιους τον Αλέξανδρο και τον Αντώνη (1951).

Παράδοση προσφοράς στα κοινά

«Ο πατέρας της γιαγιάς μου ο Στέφανος Δέλτα ήταν Στοϊκός», εξηγεί ο Αλέξανδρος. «Παρότι δραστήριος τραπεζίτης, είχε παραφράσει Επίκτητο, Μάρκο Αυρήλιο, Κλεάνθη και Αριανό από τα Λατινικά στα Νέα Ελληνικά».

Πρόκειται για τον «πατέρα» του Κολλεγίου, ήτοι του Ελληνοαμερικανικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος.

«Έφτιαξε το Μπενάκειο για να τιμήσει τον πεθερό του. Μαζί έστησαν το σχολείο. Και με την Πηνελόπη το πρωτοποριακό ταμείο υποτροφιών, δίνοντας πρόσβαση σε όλα τα ελληνόπουλα στην καλύτερη ίσως μόρφωση στην Ελλάδα. Συγκλονιστικό τότε, δεν υπήρχε ανάλογο στην Ευρώπη».

Ακόμη και σήμερα: οι υποτροφίες διατηρούν από συστάσεώς τους «οικονομικό χαρακτήρα», δηλαδή δεν χορηγούνται με γνώμονα την Αριστεία αλλά την οικονομική ανάγκη.

«Όλα τα ιδρύματα τα έφτιαχαν με τον πεθερό του sur mesure, κομμένα και ραμμένα δηλαδή στις συγκεκριμένες ανάγκες που προέκυπταν από κάθε τομέα».

Όπως και το Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο όπου αυτή τη στιγμή ο Αλέξανδρος διατελεί πρόεδρος. Δημιουργήθηκε από τον Στέφανο Δέλτα και τον Εμμανουήλ Μπενάκη, τότε υπουργό Γεωργίας. Αγόρασαν γη και έστειλαν τον ανιψιό τους Γιάννη Σαρηγιάννη για γεωπονικές σπουδές στο Παρίσι ώστε αποφοιτώντας να αναλάβει πρόεδρος.

Πρόκειται για Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου αλλά ελέγχεται (όπως όλα) από πρόσωπα της οικογένειας Μπενάκη -«τρεις στους πέντε, χωρίς αμοιβή φυσικά», διευκρινίζει ο Αλέξανδρος.

Με την ίδια λογική διετέλεσε πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κολλεγίου Αθηνών (2006-2017) και παραμένει πάντα μέλος.

Αλλά και η πλευρά του πατέρα του Κωνσταντίνου Σαμαρά διαγράφει αξιοσημείωτη ιστορία: Προερχόταν από οικογένεια της Στεμνίτσας με δέκα παιδιά (μία κόρη και βενιαμίν ο ίδιος), που όλα σπούδασαν στη Γερμανία με τη βοήθεια του πρωτότοκου γιου…

Καθοριστικοί μέντορες 

Σταθμό στην πνευματική ωρίμανση του Αλέξανδρου αποτέλεσαν τα τέσσερα τελευταία καλοκαίρια των σχολικών του χρόνων.

Επισκεπτόταν ανελειπώς τον μήνα οικιστικής που διοργάνωνε στη Δήλο ο σπουδαίος πολεοδόμος Κωνσταντίνος Δοξιάδης . Εκεί συγχρωτίστηκε μία σειρά πεφωτισμένων ανθρώπων.

Όχι μόνο αρχιτέκτονες όπως ο Ρίτσαρντ Λιουέλιν Ντέιβις και πολεοδόμους όπως η Μέρι Τζάκλιν Τίργου από το Χάρβαρντ. Αλλά και φυσιογνωμίες όπως ο Γουίτνεϊ Μουρ Γιανγκ του National Urban League (πρωτεργάτης αφροαμερικανός μαζί με τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ).

Επίσης, τον οικονομολόγο Γουολτ Γουίτμαν Ρόστοου που πρώτος μιλησε για take off , την κοινωνιολόγο Σουζάν Κέλερ, την ανθρωπολόγο Μάργκαρετ Μιντ…

Ακόμη και τον Τζόνας Εντγουρντ Σολκ που ανακάλυψε το εμβόλιο της πολιομυελίτιδας. Το Salk Institute σχεδίασε στην Καλιφόρνια ο «μέγας αρχιτέκτονας» Λουί Καν (διάσημο κτίριό του η Art Gallery στο Γέιλ μεταξύ πολλών άλλων).

«Καταλήγαμε στο αρχαίο θέατρο με δάδες. Ήμουν πιτσιρικάς, για μένα αποτέλεσε τεράστια εμπειρια. Με έκανε να αγαπήσω ποικιλοτρόπως την αρχιτεκτονική».

Η ολιστική προσέγγιση του Δοξιάδη εμπότισε τον νεαρό Αλέξανδρο: «Ήταν η οικιστική, η επιστήμη των ανθρώπινων οικισμών».

Έπειτα, οι κατάλληλες συμπτώσεις. Το βιβλίο που του χάρισε η θεία του Η Τέχνη (L’ Art, 1911) του Πιερ Ογκίστ Ροντέν, «το ξεκοκκάλισα». 

Σύντομα ήρθε η ώρα να μιλήσει με τον αμερικανό εκπαιδευτικό Τσαρλς Μόργκαν (της διάσημης οικογένειας τραπεζιτών JP Morgan), που άλλοτε διεύθυνε την ανασκαφή της Κορίνθου και εν μέρει της Αρχαίας Αγοράς. Θα αποφασιζόταν αν θα γινόταν δεκτός στο «μικρό» Ivy League πανεπιστήμιο Amherst της Μασσαχουσέτης. 

«Το προηγούμενο βράδυ έμαθα ότι δίδασκε ένα course από τον Μικελάντζελο ως τον Ροντέν. Η κουβέντα μας την επομένη εξελίχθηκε καταπληκτικά»: το εφαλτήριο για το πανεπιστήμιο των ονείρων του.

Φυτώριο ιδεών 

Κάποια στιγμή ήρθε η ώρα της υποχρεωτικής πρακτικής εξάσκησης. Βρήκε θέση στο γραφείο του καθηγητή στο Yale και αρχιτέκτονα Πολ (Παύλο) Μυταράκη, γιο του ζωγράφου Γιάννη Μυταράκη.

Το μεταπτυχιακό Graduate School Of Design του πανεπιστημίου Χάρβαρντ όπου επιθυμούσε να φοιτήσει απαιτούσε δύο χρόνια προϋπηρεσίας από τους φοιτητές. Ο Αλέξανδρος είχε εξασφαλίσει μόλις έξι μήνες. Ο τότε καθηγητής Τομ Στίφερ, του απάντησε «έξι μήνες με τον Μυταράκη ισούνται με δύο χρόνια οπουδήποτε αλλού».

Στο Χάρβαρντ πλέον «απέκτησα εύρος γνώσεων που συνίσταται στο ότι η Αρχιτεκτονική αποτελεί συνάρτηση πολλών πραγμάτων: αρχιτεκτονική τοπίου, πολεοδομία, λειτουργικότητα για όλους, city and regional planning, real estate. Να εφαρμόζεται genius loci,  να εναρμονίζεται με το περιβάλλον».

Ο αρχιτέκτονας λειτουργεί ως chef d’ orchestre, δηλαδή σκέφτετα ως καλλιτέχνης αλλά ταυτόχρονα «οφείλει να γνωρίζει πολύ καλά και τη δουλειά όλων των άλλων. Οι αρχιτέκτονες λύνουν προβλήματα αλλά ο σωστός αρχιτέκτονας λύνει το σωστό πρόβλημα κατά τον Λούι Καν!».

Σε όλη του τα έργα εφάρμοσε την επαγωγική λογική που υιοθέτησε στην Αμερική και η οποία πηγάζει από τους κλασικούς.

Τη μεθοδικότητα και συστηματικότητά του οφείλει στην αριστοτελική ρήση «είμαστε ό,τι κάνουμε επανηλλειμένως»: η αριστεία δεν αποτελεί μεμονωμένη πράξη αλλά συνήθεια.

«Αν γνωρίζεις καλά συντακτικό και γραμματική μπορείς να μιλάς πολλές γλώσσες όπως η γιαγιά μου», επισημαίνει. «Τουλάχιστον έτσι δεν κάνεις λάθη. Εμείς στα έργα μας χρησιμοποιούμε αρμονικές χαράξεις (πυθαγόρεια συστήματα)».

Δεν ξεχωρίζει κανένα από τα έργα του: Το ξωκκλήσι Παναγιά Παντοχαρά των 18 τετραγωνικών στη Σίκινο, κατόπιν παραγγελίας και εις μνήμην του Οδυσσέα Ελύτη, το καινοτόμο νηπιαγωγείο του Κολλεγίου στο Ψυχικό (2014).

Το τελευταίο βραβεύτηκε ιντερνετικά σε όλες τις κατηγορίες του διαγωνισμού που οργάνωσε το περιοδικό Κτίριο ενώ τιμήθηκε με πλατίνα Lead από το αμερικανικό συμβούλιο Green Building Council.

Πολιτικό ον

Στις φλέβες του κυλάει η «πολιτική» διάσταση της φύσης του. Η εγγενής του τάση να ενδιαφέρεται και να προσφέρει στον τόπο.

Εκτός από τη θητεία του Κολλέγιο Αθηνών ή τη στήριξή του στο μπιντ Αθήνα ’96 (που αποτέλεσε βάση για το Αθήνα 2004), πάμπολλες φορές ακόμη έχει αποδείξει έμπρακτα τη διορατικότητά του.

Το 1994 με δική του πρωτοβουλία και σε συνεργασία με τον (τότε κοσμήτορα του Χάρβαρντ) Πίτερ Ρόου ετοίμασαν εκτενή μελέτη για το χώρο του Ελληνικού (με ανεύρεση πόρων από μη κατασκευαστές).

Η ομάδα πλαισιώθηκε από δώδεκα μεταπτυχιακούς φοιτητές και δύο πανεπιστημιακούς -τον τότε κοσμήτορα του MIT Χασίμ Σάρκις και τον Ρόου.

Η μελέτη αυτή έχει δημοσιευθεί στον τόμο με ομώνυμο τίτλο Isopolis. Μία υπόθεση: ίσως αξιοποιηθούν οι κόποι του τη νέα εποχή…

Γέφυρες

Άξονας στη φιλοσοφία του, ότι το κλασικό παραμένει σύγχρονο και vice versa. Γέφυρες χτίζονται κατανοώντας το παρελθόν και δημιουργώντας στο σήμερα με όραμα το μέλλον. Έμμεση μνεία στην περίφημη ελιοτική στροφή…

Η αναστοχαστική του αναδρομή στο παρελθόν με το Bridging Traditions όμως χρησίμευσε και ως πυξίδα για τις επόμενες φάσεις της ζωής του.

Ένα από τα σημερινά έργα του τον τοποθετεί στη βόρεια Πελοπόννησο. Εκεί βρίσκεται υπό κατασκευή υπόσκαφο ξενοδοχειακό συγκρότημα. Καμία ανθρώπινη επέμβαση δεν θα τσαλακώνει το φυσικό τοπίο. «Θα βλέπεις μόνο πράσινο και νερό»…

Και έτσι, «ο Βαλερί ισχυρίζεται ότι κάποια κτίρια μιλούν, άλλα τραγουδούν. Επουδενί δεν ισχυρίζομαι ότι κάνουμε ποίηση, αλλά αυτός παραμένει ο στόχος. Οι μεγάλοι αρχιτέκτονες το κατάφεραν».