Αλέκος Φασιανός: Πριβέ ξενάγηση στην έκθεση του Ιδρύματος Θεοχαράκη με τα μαγικά λόγια του Τάκη Μαυρωτά

“Έχουν επιλεχθεί τα σημαντικότερα έργα της εξελιχτικής πορείας του μεγάλου ζωγράφου”, παρατηρεί ο Τάκης Μαυρωτάς για την έκθεση που πραγματοποιείται στο Ίδρυμα Θεοχαράκη και επιμελείται ο ίδιος με τίτλο “Αλέκος Φασιανός – Βαγγέλης Χρόνης, 30 χρόνια φιλίας, ζωγραφική και ποίηση”.

Την περασμένη Τρίτη, λίγες ημέρες πριν πέσει η αυλαία της, ο γνωστός ιστορικός τέχνης και επιμελητής πραγματοποίησε πριβέ ξενάγηση τους κόλπους της έκθεσης, παρουσία και της κόρης του ζωγράφου Βικτώριας Φασιανού (η οποία εργάζεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, αλλά έβαλε και εκείνη το δικό της λιθαράκι στην οργάνωση της συγκεκριμένης παρουσίασης).

Πρόκειται για τον πέμπτο θεματικό κύκλο που παρουσιάζει το Ίδρυμα Θεοχαράκη σε μία προσπάθεια να ανιχνεύσει τα όρια ανάμεσα στις τέχνες και τη συνομιλία μεγάλων ζωγράφων με ποιητές (πιο πρόσφατα του Κοκτώ με τον Πικάσο). Η εν λόγω έκθεση πράγματι ρίχνει άπλετο φως στο σύνολο έργο του σημαντικότερου εν ζωή Έλληνα ζωγράφου. Και η πριβέ ξενάγηση του Τάκη Μαυρωτά υπενθύμισε για ακόμη μία φορά τους λόγους για τους οποίους ο Φασιανός συγκαταλέγεται στο πάνθεον των ευρωπαίων ζωγράφων. Με τη χαρακτηριστικά παιδική του αθωότητα, συλλαμβάνει τα βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης.

Στο Παρίσι 

Η ξενάγηση στο εκρηκτικό ζωγραφικό σύμπαν του Αλέκου Φασιανού ξεκίνησε με τα έργα της περιόδου του στο Παρίσι. Και έτσι άξιζε η μνεία του Τάκη Μαυρωτά στη διαχρονική σχέση των ελλήνων δημιουργών με τη γαλλική πρωτεύουσα: Ήδη από το 1935 είχε προηγηθεί η άφιξη σε αυτήν του Γιάννη Τσαρούχη για να συναντήσει τον Ελευθεριάδη – Τεριάντ στο σπίτι του οποιόυ όπου και έμεινε.

Λίγο αργότερα, στα γραπτά του ο Τσαρούχης είχε εξομολογηθεί πόσο τον είχε στηρίξει ο Τεριάντ, “εκείνος στον οποίο χάριζαν έργα τους ο Μπρακ και ο Πικάσο: Είχε κάποτε καλέσει μια ομάδα ανθρώπων στην οικία του, είχε απλώσει στο πάτωμα τα έργα του Τσαρούχη και εκείνοι υποτίθεται ότι τα αγόρασαν. Μετά από χρόνια κατάλαβε ότι οι φίλοι ήταν βαλτοί και ότι τα έργα τα είχε αγοράσει ο ίδιος. Έτσι στο παρίσι δύο Έλληνες ο Τεριάντ από τη Μυτιλήνη και ο Κριστιάν Ζερβός από Κεφαλλονιά έρχονται και καθιερώνουν θεωρητικά την πρωτοπορία της εποχής  -είναι εκείνοι που κάθισαν πλάι στον Μπρακ, στον Πικάσο στον Τζιακομέτι στερεώνοντας τη μοντέρνα ευρωπαϊκή τέχνη”, αποκαλύπτει ο ιστορικός και επιμελητής.

“Αυτά ως προς τα βήματα της γενιάς του ’30 γιατί στο Παρίσι δεν είχε φτάσει μόνο ο Τσαρούχης αλλά και ο Φώτης Κόντογλου, ο Σπύρος Παπαλουκάς, και ο Γιώργος Σικελιώτης” εξηγεί ο Τάκης Μαυρωτάς.

“Πολλοί από την προηγούμενη γενιά του Φασιανού ο οποίος ανήκει στη γενιά του 1960. Εκείνοι που ανδρώθηκαν στο Παρίσι μαζί του: ο Βλάσσης Κανιάρης, ο Κώστας Τσόκλης, ο Τάκης. Ο Τάκης ζει εκεί επί πενήντα συναπτά χρόνια και καταφέρνει να γίνει ένας από τους πρωταγωνιστές και στερεωτές της σύγχρονης γλυπτικής αφού εξελίσσεται σε έναν από τους πρωτεργάτες της κινητικής και μαγνητικής γλυπτικής (σε λίγο έρχεται μεγάλη  έκθεση στο Κυκλαδικό από την Tate Modern)”, προσθέτει.

‘Ετσι όλα δένουν: “Ο Φασιανός φτάνει στο Παρίσι φορτωμένος με την εμπειρία της βαθειάς ζωγραφικής γνώσης από τον Γιάννη Μόραλη, του πρώτου δασκάλου του. Εκεί πραγματοποιείται και η ρήξη με το παρελθόν διότι τότε ανατρέπει τη δεδομένη εικόνα και ποιεί τις δικές του ευφάνταστες μορφές για τις οποίες υμνήθηκε διεθνώς ως βαθειά ουμανιστής, ανθρωποκεντρικός  ζωγράφος, με δικό του γλωσσικό ιδίωμα αναγνωρίσιμο από την Ιαπωνία ως στον Καναδά και από τη Λατινική αμερική ως τη Ρωσία”.

Η χαρτογράφηση της ανθρώπινης χαράς 

Σε ένα από τα σημαντικότερα έργα του, στο ατελιέ του καλλιτέχνη “Ο Ζωγράφος και το μοντέλο” απεικονίζει τον ίδιον τον δημιουργό πλασμένο με έντονο κόκκινο χρώμα και δίπλα τη μούσα του οραματισμού του, τη γυναικεία φιγούρα εμβαφτισμένη στο έντονο μπλε αντανακλώντας μεσογειακό αισθησιασμό. “Ο Φασιανός δημιουργεί αμέσως έναν κόσμο εικόνων όπου ασχολείται κυρίως με την ανθρώπινη μορφή αλλά εστιάζοντας μόνο στις χαρές του ανθρώπου. Έχει εξωστρακίσει τη λύπη παρότι ο ίδιος έζησε τις εμπειρίες του εμφυλίου πολέμου και τον Β’ΠΠ για να επικεντρωθεί στην εξύμνηση της καθημερινότητας και στην απλή ζωή των ανθρώπων”, εξηγεί ο Τάκης Μαυρωτάς.

Και συνεχίζει: “Οι μέλισσες, η βάρκα, ο ταξιδευτής, ο νέος, η πόλη, τα πάντα στο μέτρο του Ανθρώπου”.

Στην έκθεση παρουσιάζονται επίσης και διάφορα κείμενα για τον μεγάλο ζωγράφο. Ο Οδυσσέας Ελύτης  σε ένα από τα πιο σημαντικά αισθητικά του δοκίμια σημειώνει ότι ο Φασιανός έχει “ενσταλλάξει δροσιά στη χειλιομεταχειρισμένη παραστατική ζωγραφική”. Δίπλα τα σχόλια του Ζακ Λακαριέρ και οι δικές του μονογραφίες.

Πολυμορφικό και πολύχρωμο σύμπαν

Στην έκθεση μπορεί κανείς να μελετήσει και την πλούσια χαρακτική παραγωγή του Αλέξου Φασιανού, που ορίζεται με πάνω από πεντακόσιες σειρές.

“Αυτό το έργο θαύμασαν όσοι το πρωτοείδαν, για τη δύναμη του σχεδίου, για την αμεσότητά του”, εξηγεί ο ιστορικός τέχνης. “Σύμφωνα με τον Ντα Βίντσι, ένας μεγάλος ζωγράφος κρίνεται όχι από τα έργα του αλλά από ένα σχέδιο. Πραγματικά, ο Αλέκος Φασιανός διαθέτει τόση σχεδιαστική οξύτητα ώστε να μπορεί να στοχαστεί ζωγραφικά, με λίγες απλές μονοκοντιλιές να προσδώσει περιεχόμενο. Ο Αλέκος Φασιανός κατάφερε όπως ο Δημήτρης Γαλάνης, ο μοναδικός Έλληνας ακαδημαϊκός στη Γαλλία, να παράξει εξίσου σημαντικό χαρακτικό όσο και ζωγραφικό έργο”.

Έτσι, ο Τάκης Μαυρωτάς οδηγεί την ομήγυρη στο πορτρέτο δύο νέων, του ποιητή Βαγγέλη Χρόνη και της συζύγου του Χαράς, καθώς και στο έργο που μοιάζει να έχει “δραπετεύσει” από ένα κλασικό βιβλίο, το “Τρίτο στεφάνι” του αγαπημένου του φίλου Ταχτσή, που συνομιλεί ως χαρακτηριστικά ελληνικό με όλον του το οραματικό κόσμο.

Βεβαίως, στον ανθρωποκεντρικό κόσμο του Φασιανού δεσπόζουν οι νέοι τους οποίους αποδίδει με τον ιδιαίτερο εκφραστικό του τρόπο, την αμεσότητα με την οποία μοιάζουν να επικοινωνούν με τον θεατή.

Στην έκθεση διαφαίνεται επίσης η “αγωνία” του σπουδαίου, πολυσχιδή καλλιτέχνη να καταπιαστεί ως πανεπιστήμων με όλα τα εκφραστικά μέσα και έτσι με μεγάλη ευκολία θα μεταπηδήσει από το σχέδιο στα λάδια και από τα λάδια στα χαρακτικά “σε έναν ατελείωτο αγώνα για την κορύφωση του οραματισμού του”, όπως εξηγεί ο Τάκης Μαυρωτάς. «Κάποτε πάλευε το ακρυλικό με την ελαιογραφία αλλά το ακρυλικό αποδεικνύεται πιο δυνατό στις καιρικές συνθήκες. Έτσι οι ζωγράφοι ως μάστορες σήμερα δουλεύουν πλέον και με τα δύο», λέει.

Και ο Χρόνης γράφει “επιστολή χωρίς διεύθυνση δεν φτάνει φτάνει στον προορισμό της/το γραμματόσημο ίσως να σώζεται στο άλμπουμ κάποιου φιλοτελιστή”.

Ο επιμελητής της έκθεσης εκτός από το χαρακτηριστικό, σχέδιο αναφέρεται και στη χαρακτηριστική παρουσία της χρωματικής παλέτας του: “Δυνατά αδιαβάθμιτα χρώματά, το βαθύ μπλε, το λευκό, το ασημί. Χρησιμοποιεί λίγα χρώματα αλλά έντονα ώστε να μπορούν να εκφράζουν την ουμανιστική του ζωγραφική”. Πράγματι οι αδρές πινελιές του δίνουν την αίσθηση της κίνησης και της ζωντάνιας στις πάλλουσες, ενίοτε παιγνιώδεις μορφές του.

Παρελθόν και μέλλον 

Το αρχαίο ελληνικό παρελθόν σημαδεύει την πορεία και τον δύο δημιουργών.

Ιδού πώς συνδέεται με τον Βαγγέλη Χρόνη:

“Μη ρωτάς για το αύριο

Σήμερα είσαι μια εικόνα του χθες”.

Ποιήματα του Χρόνη παρουσιάζονται και αυτά σαν πίνακες στον εκθεσιακό χώρο. “Παρατηρεί κανείς έτσι πώς εξελίσσεται η σχέση του ποιητή με τον ζωγράφο, του ζωγράφου με τον ποιητή, πώς εναλλάσσονται λέξεις με εικόνες, οι εικόνες με λέξεις”, εξηγεί ο επιμελητής.

Ας σημειωθεί ότι ο ποιητής Βαγγέλης Χρόνης εκτός από την στοχαστική του οξύνοια, ξεχωρίζει και ως πρωταργάτης όλων των εκδόσεων του ιδρύματος Λάτση που αφορούν τα μεγάλα ελληνικά μουσεία -το Μουσείο της Ακροπόλεως, το Βυζαντινό, το Μπενάκη, εν ολίγοις των 25 τόμων που έχουν εκδοθεί από το Ίδρυμα.

Στο κέντρο της αίθουσας η κεφαλή ενός νέου πλασμένη από το ευτελές υλικό του πηλός, “θυμίζοντάς μας πάντα ότι από πηλό πλαστήκαμε και στο χώμα θα καταλήξουμε”, συμπληρώνει ο Τάκης Μαυρωτάς. Ύστερα οδηγεί τη μικρή ομήγυρη στο έργο του Πηγμαλίωνα: ο βασιλιάς της Κύπρου είχε ερωτευτεί το άγαλμα της Αφροδίτης, αλλά δεν μπορούσε φυσικά να το κατοικήσει… Η Δήμητρα τον βοήθησε να αγαπήσει άλλη γυναίκα και εκείνος τη βρήκε στο πρόσωπο της Γαλάτειας. Έτσι ο Φασιανός απεικονίζει τον Πυγμαλίωνα αναζητητή του απόλυτου έρωτα: κάθεται αναπαυτικά αλλά το βλέμμα του ταξιδεύει σε αυτήν την αέναη αναζήτηση”.

Στη “χρυσή ιππασία” μία κατακόρυφη μορφή πάνω στο χρυσό άλογο και δίπλα ο “Προφήτης Ηλίας”: Ο Φασιανός έζησε πολλά χρονιά μαζί με τον παππού του που ήταν ιερέας μέσα στις εκκλησίες. Έτσι αναδύονται οι βυζαντινές του μνήμες και εκείνος τις μεταπλάθει δημιουργώντας αυτό το υπέροχο έργο.

Παραδίπλα απεικονίζεται ένας νέος μπροστά στο είδωλό του, σε ένα έργο που διερευνά τη σχέση της αλήθειας και του ψέματος: «το θέμα που απασχολεί σταθερά την παγκόσμια ζωγραφική», εξηγεί ο Τάκης Μαυρωτάς.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι λιθογραφίες που παρουσιάζονται στην έκθεση τις οποίες ο Φασιανός τύπωσε στο Μαρέ στο μεγαλύτερο τότε λιθογραφείο της Ευρώπης, εκεί που τύπωνε και ο Τουλούζ Λοτρέκ.

Όπως παρατήρησε η κόρη του ζωγράφου Βικτώρια, έχει σημασία να διακρίνει κανείς “πώς επεμβαίνει στη λιθογραφία, διότι αυτό την καθιστά ιδιαίτερη και μοναδική. Δεν πρόκειται απλώς για ένα τύπωμα: επεμβαίνει δραστικά σε αυτήν, κολλάει φύλλα χρυσού, κάνει αφιερώσεις, ζωγραφίζει πάνω τους. Και ήθελα να παρατηρήσετε αν θέλετε και τα τραπέζια τα οποία τα έχει φιλοτεχνήσει από κάτω. Έτσι θέλει ο κόσμος τους να είναι σχεδιασμένος από αυτόν”.

Αίσθηση ζωής και ελευθερίας

Στο πρώτο επίπεδο της έκθεσης βρίσκονται μεγάλης κλίμακας έργα του Φασιανού.  Στην “‘Αφιξη του πρωταθλητή” διαφαίνεται η επιθυμία του να δραπετεύσει από τα όρια του τελάρου, να διεισδύσει μέσα στο χώρο. Και πώς το επιτυγχάνει; Δουλεύει με τα πιο σύγχρονα υλικά, με την ανοξείδωτη λαμαρίνα και με τον χαλκό και αυτά τα κόβει με ακτίνες λέιζερ για την ακρίβεια τη σχεδιαστική. “Αποδεικνύεται πιο σύγχρονος και από τους σύγχρονους διότι τολμάει όλα τα υλικά. Και έτσι δημιουργεί τις δικές του εξόγλυφες επίτοιχες επιφάνειες, τις ζωγραφίζει και ολοκληρώνει την άφιξη του πρωταθλητή, ένα από τα μνημειακά του έργα όπου συμπυκνώνεται το πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας με σύγχρονη ματιά αφού δίπλα του βρίσκεται και ένας ποδηλάτης”, συμπληρώνει ο ίδιος ο ξεναγός.

Μία από τις κορυφαίες συνθέσεις του Φασιανού, οι τρεις νέοι με τα φύλλα χρυσού: “και εδώ διαφαίνεται η ευχέρεια του ζωγράφου να εξελίξει την τέχνη, η αρετή του να καταφέρνει να παίζει με το φύλλο του χρυσού, να αποδίδει τις μορφές του με λιτό τρόπο, αλλά παράλληλα να καταφέρνει να προσθέτει έως και τη συνταρακτική λεπτομέρεια με τα χνώτα του αλόγου. Και ενώ αυτές οι τρεις μορφές στέκονται γυμνές προκαλώντας το διάλογο με την Αρχαία Ελλάδα, ο Φασιανός γίνεται μονομιάς και ταυτόχρονα σύγχρονος με ένα φουλάρι που έρχεται και ανεμίζει κινητικά πάνω στη σύνθεση ενώ με τα κατακόκκινα καρπούζια προσθέτει τον συμβολισμό, την ουσία και τη ματιά του πάνω στην καθημερινότητα, την ομορφιά και την σημασία της”.

Έτσι καταφέρνει να ενώσει το μακρινό χθες με το σήμερα. Διότι για τον Φασιανό “έχει σημασία ο χρόνος, το απλό, το γήινο, αυτό που αγαπήσαμε. Την ανθρώπινη ζωή που ουσιαστικά εξυμνεί μας προσκαλεί να προσέξουμε, το απλό, το καθημερινό. Δεν αναζητά το μεγαλεπίβολο αλλά το μέτρο της καθημερινότητας. Έτσι βλέπουμε τα πουλιά που πετάνε μακριά προς στην ελευθερία, τον ακούραστο ποδηλάτη που πάντοτε θέλει να δραπετεύει, τη βάρκα του ταξιδιού, πλασμένη με φύλλο χρυσού, ενδυναμώνοντας τη διαχρονική αίσθηση της ζωής και τη γεύση της ελληνικότητας”.

Και στο πλευρό ενός φτερωτού νέου, οι στίχοι του Χρόνη:

“Πώς να αγοράσει ο δυστυχής μια δόση ευδαιμονίας,

όταν δεν φτάνει ολάκαιρος ο θησαυρός του κόσμου”;

Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 29 Σεπτεμβρίου. Σπεύσατε.