Ακρωτήρι Σαντορίνης: Η ιστορία γράφεται και με εκρήξεις

«Αν είστε τυχερός κύριε επιμελητά μπορεί να έχουμε καμιά εκρηξούλα του ηφαιστείου για να τη θαυμάσετε. Είναι υπέροχο θέαμα».

Μπορεί αυτές τις μέρες, που η Σαντορίνη και άλλα νησιά των Κυκλάδων σείονται από αλλεπάλληλες δονήσεις η φράση αυτή να φαίνεται τρομακτική αλλά όταν την πρωτοάκουσα, πριν από κάποια χρόνια στην άκρη της Καλντέρας, μου είχε φανεί απλώς τολμηρή. Ίσως και γενναία.

Έχουν περάσει 64 χρόνια από την ημέρα που ο διαπρεπής αρχαιολόγος, καθηγητής Χρίστος Ντούμας είχε φθάσει για πρώτη φορά στη Σαντορίνη ως νεαρός επιμελητής Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και ο παλιός φύλακας του μουσείου, τον είχε υποδεχθεί μ΄αυτά τα λόγια, όπως θυμάται ως σήμερα ο ανασκαφέας του Ακρωτηρίου, που έχει βάλει ανεξίτηλη την σφραγίδα του στο νησί, πραγματοποιώντας το μεγαλύτερο έργο του: Την αποκάλυψη του προϊστορικού οικισμού, που θάφτηκε για χιλιετίες από την τρομακτική έκρηξη του ηφαιστείου, πέντε φορές μεγαλύτερη από αυτήν του Βεζούβιου που κατέστρεψε την Πομπηία.

Καμία σχέση φυσικά με την σημερινή σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή, αλλά η καταστροφή και το θαύμα ταυτόχρονα, εκείνης της έκρηξης είναι γεγονός, ότι δημιούργησε την Σαντορίνη με την απόκοσμη ομορφιά της, όπως όλοι την ξέρουμε.

Αλλά ούτε και το Ακρωτήρι, ο οικισμός που άκμασε στην 2η π.Χ. χιλιετία στην άκρη μιας χαμηλής χερσονήσου του νησιού θα υπήρχε για μας σήμερα. Μια πλούσια πόλη με πολυώροφα κτήρια διακοσμημένα με υπέροχες τοιχογραφίες που εντυπωσιάζουν δίνοντάς μας ταυτόχρονα πολύτιμες πληροφορίες για την ζωή στο Αιγαίο πριν 3.500 χρόνια, με ανεπτυγμένο αποχετευτικό σύστημα, αποθήκες και βιοτεχνικούς χώρους, δρόμους και πλατείες.

Δεν υπάρχει άλλωστε, αντίστοιχος οικισμός στον κόσμο με αυτόν του Ακρωτηρίου, που έσβησε πάνω στην ακμή του από την έκρηξη του ηφαιστείου και θάφτηκε στη στάχτη του, η οποία όμως, τον προστάτευσε ταυτόχρονα και τον διατήρησε μέσα στο χρόνο. Όσο για το όνομά του, άγνωστο.

Η μινωική έκρηξη

«Στην αρχή θα πρέπει να ήταν ένα ψαροχώρι, το οποίο όμως, λόγω του μεγάλου λιμανιού του, της γεωγραφικής θέσης του νησιού ανάμεσα στην Κρήτη, την Ανατολή και την κυρίως Ελλάδα αλλά και λόγω των ικανοτήτων που επέδειξαν οι κάτοικοί του στη ναυτιλία και το εμπόριο αναπτύχθηκε σε έναν δυναμικό και πλούσιο οικισμό και ένα κοσμοπολίτικο λιμάνι με σχέσεις που επεκτείνονταν σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο», όπως έχει πει ο κ. Ντούμας.

Από τις ανασκαφές άλλωστε, είναι γνωστό, ότι το Ακρωτήρι είχε αρχίσει να κατοικείται από το 4.500 π.Χ. ενώ στην εποχή της έκρηξης ο πληθυσμός του θα έφθανε τους 10.000 κατοίκους, που ζούσαν με άνεση και πολυτέλεια, Φυσικά, για τα δεδομένα της εποχής.

Σήμερα ωστόσο, έχει έρθει στο φως μόνον το ένα δέκατο της πόλης με 50 – 60 οικίες της, καλυμμένες από το μεγάλο βιοκλιματικό στέγαστρο, που προστατεύει το χώρο. Η υπόλοιπη βρίσκεται ακόμη θαμμένη στην θηραϊκή γη.

Η ανακάλυψή της, το 1967 από τον αρχαιολόγο Σπυρίδωνα Μαρινάτο υπήρξε κατά κάποιο τρόπο εκ παραδρομής, αφού στόχος του ήταν να επιβεβαιώσει την υπόθεσή του, ότι ο Μινωικός πολιτισμός, που άνθησε στην Κρήτη καταστράφηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας.

Άποψη, η οποία δεν επιβεβαιώνεται σήμερα από τους επιστήμονες είτε αρχαιολόγους είτε ηφαιστειολόγους και γεωλόγους αφού η χρονική περίοδος της έκρηξης, που τοποθετείται μεταξύ 1600 και 1550 π.Χ. (σύμφωνα με τα νέα δεδομένα) δεν συμπίπτει με την καταστροφή των μινωικών ανακτόρων, που χρονολογείται σε μεταγενέστερη περίοδο. Κι αυτό, παρά το γεγονός, ότι έχουν διατυπωθεί αρκετές και διαφορετικές εκτιμήσεις σχετικά με αυτήν την «μινωική έκρηξη» όπως αποκαλείται, η οποία πάντως, μας έχει δώσει μία νέα Πομπηία, αν και κατά πολλούς πολλούς αιώνες παλαιότερη.

Ο χρόνος, ο τόπος, οι άνθρωποι

Γυρεόκοκκοι από ελιές αλλά κι ένα κλαδί ελιάς που βρέθηκε στην καλντέρα του ηφαιστείου, σπόροι, ίχνη αμπέλου, κωνοφόρων δέντρων και δημητριακών, ακόμη και το απολίθωμα ενός σκαθαριού, που ήταν κλεισμένο μέσα σε ένα δοχείο με μοσχομπίζελα, όλα όσα εντοπίσθηκαν στο στρώμα των υλικών της έκρηξης έχουν εξετασθεί, προκειμένου να προκύψει η ακριβής χρονολόγησή της. Χωρίς να έχει υπάρξει απόλυτη συμφωνία.

Όσο για την εποχή όμως, η εκτίμηση είναι, ότι το γεγονός συνέβη στο τέλος της άνοιξης με αρχές καλοκαιριού ή και λίγο παραπέρα (Ιούνιο με αρχές Ιουλίου).

Οι ανασκαφές, πέρα από τις γεωλογικές μελέτες δείχνουν, ότι το νησί είχε συχνά σεισμούς κι οι άνθρωποι ήταν συνηθισμένοι σ΄αυτούς. Τα σπίτια τους μπορεί να υφίσταντο ζημιές, όμως τα επιδιόρθωναν με επιτυχία και κάθε φορά η ζωή επανερχόταν σε φυσιολογικούς ρυθμούς.

Σύμφωνα με τις μελέτες ωστόσο, εκείνη την χρονιά ένας επιφανειακός σεισμός των 7 Ρίχτερ πρέπει να προκάλεσε μεγάλο πανικό στην κοινότητα. Οι άνθρωποι εγκατέλειψαν τον οικισμό και περίμεναν ώσπου να καταλαγιάσει η μπόρα για να επιστρέψουν, πράγμα το οποίο και έκαναν, όπως αποδεικνύουν κάποιες επεμβάσεις που είχαν γίνει στα κτήρια.

Μερικές εβδομάδες αλλά σίγουρα λιγότερο από μήνα διήρκεσε το μεσοδιάστημα μεταξύ του μεγάλου σεισμού και της έκρηξης. Χρόνος αρκετός ίσως για να καθησυχασθούν οι άνθρωποι.

΄Οπως έχει πει ο ηφαιστειολόγος Γιώργης Βουγιουκαλάκης, ο οποίος ως έχει μελετήσει επί μακρόν και εξαντλητικά το ηφαίστειο της Σαντορίνης ως ερευνητής του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών και συντονιστής της Επιστημονικής Επιτροπής του Ινστιτούτου Μελέτης και Παρακολούθησης Ηφαιστείου Σαντορίνης ή απλά ο άνθρωπος που έχει κάθε απάντηση για την ύπαρξη και την δράση του, η έκρηξη που ακολούθησε ήταν μία από τις μεγαλύτερες των τελευταίων 10.000 ετών στον κόσμο. Για την ακρίβεια μεγαλύτερη ήταν μόνον του Ταμπόρα στην Ινδονησία, το 1815, όταν επήλθε ηφαιστειακός χειμώνας.

Η απόλυτη καταστροφή

Περί τα 150 δισεκατομμύρια τόνοι ήταν, όπως έχει υπολογισθεί ο όγκος του μάγματος, που εκτινάχθηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, με τα υλικά του αυτά να εκτοξεύονται σε χιλιόμετρα. Το όλο συμβάν πρέπει να διήρκεσε περί τα τρία εικοσιτετράωρα αλλά οι άνθρωποι θα πρέπει να πέθαναν μέσα στα πρώτα δέκα με είκοσι λεπτά από ασφυξία. Όλο το νησί και πέρα απ΄αυτό είχε καλυφθεί από την ηφαιστειακή τέφρα, μαύρο σύννεφο κάλυπτε τον ουρανό και τεράστια κύματα σάρωναν τα πάντα.

Η ακτίνα της καταστροφής κάλυψε φυσικά, μια τεράστια περιοχή έως και σε 100 χιλιόμετρα απόσταση περιλαμβάνοντας όλα τα γύρω νησιά, όπου εξαφανίσθηκε κάθε μορφή ζωής. Παράλληλα, γιγάντια παλιρροϊκά κύματα, ύψους έως δώδεκα μέτρων έφθασαν εντός είκοσι λεπτών ως την Κρήτη, ενώ η θερμοκρασία έπεσε κατά δύο με τρεις βαθμούς.

Οι χιλιάδες τόνοι τέφρας κατέστρεψαν εξάλλου, κάθε καλλιέργεια και οι άνθρωποι που επέζησαν στις μακρινές περιοχές – Ανατολικό Αιγαίο και Μικρά Ασία, Κρήτη και Αίγυπτο – δεν είχαν τροφή.

Δεν είναι υπερβολή επίσης να ειπωθεί, ότι η βροντή της έκρηξης ταξίδεψε σ΄όλο το Αιγαίο μαζί με τα τσουνάμι, τρία αλλεπάλληλα, όπως υπολογίζεται: Στην αρχή του μεγάλου σεισμού, το επόμενο στην έκρηξη και το τελευταίο στην κατάρρευση της καλντέρας.

Στην Κρήτη ειδικά και συγκεκριμένα στο Παλαίκαστρο έχουν εντοπισθεί ίχνη από το τσουνάμι, καθώς και στάχτη 5-6 εκατοστών ενώ είναι βέβαιο ότι υπήρξαν καταστροφές στους παραθαλάσσιους οικισμούς της και τον εμπορικό στόλο της.
Όσο για την ηφαιστειακή στάχτη δεν έμεινε φυσικά μόνο στο Αιγαίο, φθάνοντας ως και την Κίνα!

Οι δραματικές ώρες

Και οι άνθρωποι; Μυστήριο παραμένει το γεγονός, ότι ανθρώπινα κατάλοιπα δεν έχουν βρεθεί στο Ακρωτήρι, το οποίο προφανώς εκκενώθηκε ολοσχερώς πριν την έκρηξη, ούτε σε άλλη περιοχή του νησιού όμως αλλά ούτε και πολύτιμα αντικείμενα, που ασφαλώς και θα είχαν οι κάτοικοι στην κατοχή τους.

Σύμφωνα με τον κ. Ντούμα η λογική λέει, ότι οι άνθρωποι φοβισμένοι από τους σεισμούς εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και έμειναν στο ύπαιθρο, όπου θα αισθάνονταν μεγαλύτερη ασφάλεια. Αλλά μάταια. Δυνατότητα διαφυγής άλλωστε, δεν υπήρξε.

Ο ίδιος πιστεύει, ότι δεν είχαν ούτε τον χρόνο ούτε τα μέσα για να εγκαταλείψουν το νησί. Ακόμη κι αν τα πλοία τους βρίσκονται στο λιμάνι, κάτι απίθανο, δεδομένου ότι λόγω της άνοιξης είχαν αρχίσει οπωσδήποτε τα ταξίδια τους, δεν θα έφθαναν για να τους μεταφέρουν όλους. Κι αν έστω κάποια είχαν μείνει πίσω είναι βέβαιο, ότι με την έκρηξη θα βυθίστηκαν.

Τρία είναι τα σημεία, όπου θα μπορούσε η αρχαιολογική έρευνα να επικεντρωθεί σήμερα για την ανεύρεση στοιχείων: Είναι ο Φάρος του Ακρωτηρίου, μια περιοχή στην οποία μπορεί να είχαν καταφύγει οι άνθρωποι, καθώς η φορά του ανέμου από δυσμάς προς ανατολάς βοηθούσε ώστε να έχουν πίσω τους την ηφαιστειακή στάχτη αλλά και τα δύο λιμάνια του νησιού, αν και τα τελευταία είναι θαμμένα σε τέφρα 10-15 μέτρων.

Έκτοτε η ζωή στο νησί εμφανίζεται γύρω στον 13ο -12ο π.Χ. αιώνα, τουλάχιστον με τα έως τώρα δεδομένα. Άλλωστε απαιτήθηκαν οπωσδήποτε 60 χρόνια ώστε οι συνθήκες να επιτρέψουν ανθρώπινη εγκατάσταση.

Το ηφαίστειο της Σαντορίνης είναι το πιο ενεργό της Ελλάδας έχοντας κάνει δώδεκα εκρήξεις τα τελευταία 400.000 χρόνια. Η περιοδικότητά του ωστόσο, δηλαδή ώσπου να συσσωρευθεί η απαιτούμενη ενέργεια είναι περί τα 15.000 έως 20.000 χρόνια. Απέχουμε πολύ δηλαδή…

Και τότε όμως, εφ΄όσον γίνει η έκρηξη, οι καταστροφές θα είναι ανυπολόγιστες. Σε κάθε περίπτωση, έτσι δημιουργούνται οι μύθοι. Η χαμένη Ατλαντίδα αν και εφεύρημα του Πλάτωνα για να διδάξει τους μαθητές του μπορεί να συνεχίζει να κεντρίζει την φαντασία των ανθρώπων.