Στις αρχές Ιουλίου του 1939 ο Άλμπερτ Αϊνστάιν δέχεται στο σπίτι του στο Λονγκ Άιλαντ μία επίσκεψη.  Είναι ο ουγγρικής καταγωγής φυσικός Λέο Σίλαρντ, που  όπως και ο Αϊνστάιν είχε εκδιωχθεί από την πατρίδα του από την άνοδο των Ναζί και ο ουγγρο-αμερικανός φυσικός Γιουτζίν Γουίγκνερ,  που έχουν επιδιώξει να συναντήσουν τον διάσημο και βραβευμένο ήδη με Νόμπελ επιστήμονα. Ο Χίτλερ μόλις έχει εισβάλει στην Τσεχοσλοβακία, όπου βρίσκονταν μερικά από τα μοναδικά ενεργά ορυχεία ουρανίου στον κόσμο και στη συνάντηση αυτή οι τρεις επιστήμονες αποφασίζουν να προειδοποιήσουν τον Ρούσβελτ για την επερχόμενη απειλή.

Η επιστολή που συντάσσεται τότε, ωθώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες στην πυρηνική εποχή θα θεωρείται σήμερα ένα από τα γράμματα με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ιστορία. Και η απόδειξη είναι, ότι στην δημοπρασία του οίκου Christie’s τον ερχόμενο Σεπτέμβριο στην Νέα Υόρκη εκτιμάται, ότι μπορεί να φθάσει τα 6 εκατομμύρια δολάρια.

1

Πρόκειται εξάλλου, για το μοναδικό αντίγραφο σε χέρια ιδιώτη και συγκεκριμένα στην συλλογή του Πολ Άλεν συνιδρυτή της Microsoft μαζί με τον Μπιλ Γκέιτς, μέγα συλλέκτη και φιλάνθρωπο, πέρα από το γεγονός ότι υπήρξε μία μεγαλοφυΐα στις νέες τεχνολογίες. Η άλλη, ελαφρώς μεγαλύτερη έκδοση, που παραδόθηκε στον Ρούσβελτ βρίσκεται τώρα στη μόνιμη συλλογή της βιβλιοθήκης Franklin D. Roosevelt στο Χάιντ  Παρκ της Νέας Υόρκης.

Κομβικό έγγραφο

Ως θρυλικός καινοτόμος, που  ενδιαφέρθηκε για ιστορικά σημαντικά αντικείμενα που καταγράφουν την τεχνολογική πρόοδο, ο Πολ  Άλεν (1953-2018) είχε προσελκυσθεί από αυτό το κομβικό έγγραφο.  Γιατί η  εφεύρεση της ατομικής βόμβας έφερε τόσο σαρωτική καταστροφή όσο και σημαντικές επιστημονικές εξελίξεις σε όλο τον κόσμο. «Όπως κάθε τεχνολογική πρόοδος είναι ένα δίκοπο μαχαίρι και αυτό το γράμμα αποτελεί την επιτομή αυτής της σύγκρουσης», όπως σημειώνει ο Πίτερ Κλάρνετ, επικεφαλής του τμήματος Αμερικανικών Βιβλίων και Χειρογράφων του οίκου δημοπρασιών.

Η ατομική βόμβα είναι μία από τις πιο σημαντικές εφευρέσεις του 20ου αιώνα. Προανήγγειλε μια νέα εποχή στην παγκόσμια πολιτική, την κοινωνία και τον πολιτισμό και οι συνέπειές της αντηχούν σε όλη τη ζωή μας σήμερα. Πριν από την επιτυχημένη δοκιμή της στις 15 Ιουλίου 1945 στο Νέο Μεξικό και την τρομακτική έκρηξή της ένα μήνα αργότερα στη Χιροσίμα, η βόμβα αναπτύχθηκε από μια ομάδα φυσικών, που εργάζονταν σε ένα άκρως απόρρητο πρόγραμμα με την κωδική ονομασία «Manhattan Project». Η αφετηρία αυτού του σχεδίου  μπορεί να εντοπιστεί σε μια επιστολή που έγραψε ο Άλμπερτ Αϊνστάιν στον πρόεδρο Φράνκλιν Ντελάνο Ρούσβελτ.

Η απειλή

Μ’ αυτήν την σχετικά σύντομη αλλά καθοριστική επιστολή του ο Αϊνστάιν προειδοποιούσε τον αμερικανό πρόεδρο, ότι η Γερμανία θα μπορούσε να πραγματοποιεί έρευνες για πυρηνικά όπλα. «Πρόσφατες εργασίες στην πυρηνική φυσική έκαναν πιθανό, ότι το ουράνιο μπορεί να μετατραπεί σε μια νέα και σημαντική πηγή ενέργειας», έγραφε ο Αϊνστάιν. Κάτι που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί «για την κατασκευή εξαιρετικά ισχυρών βομβών», όπως σημείωνε. Και δεδομένης της απειλής για μια τέτοια εξέλιξη, ο Αϊνστάιν προέτρεπε την κυβέρνηση των ΗΠΑ να ξεκινήσει τη δική της έρευνα για την πυρηνική σχάση.

Από το 1938 όμως, η αυστριακή φυσικός Λίζε Μάιτνερ και οι γερμανοί χημικοί Όττο Χαν και Φριτς Στράσμαν είχαν αντιληφθεί, ότι ο πυρήνας του ουρανίου είναι δυνατόν να διασπαστεί όταν “βομβαρδιστεί” με νετρόνια. Είχαν ανακαλύψει δηλαδή, την πυρηνική σχάση, που παρέχει τη δυνατότητα αξιοποίησης της ατομικής ενέργειας. Κι όπως ήταν φυσικό, η πιθανή χρήση αυτής της ανακάλυψης για στρατιωτικούς σκοπούς είχε ανησυχήσει πολλούς επιστήμονες της εποχής.

Ανάμεσά τους ήταν και ο Λέο Σίλαρντ,  πρώην μαθητής του Αϊνστάιν  και  αυτός που είχε συλλάβει και κατοχυρώσει με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας την ιδέα της πυρηνικής αλυσιδωτής αντίδρασης πριν αυτή υλοποιηθεί. Ο Σίλαρντ αντιλήφθηκε την απειλή, που θα αποτελούσε η πυρηνική σχάση, αν βρισκόταν σε στρατιωτικά χέρια ενώ από την άλλη μεριά γνώριζε, ότι ένα έγγραφο με την υπογραφή του Αϊνστάιν θα ασκούσε ουσιαστική επιρροή. Γιατί μπορεί ο Αϊνστάιν να ήταν θεωρητικός φυσικός μην έχοντας ασχοληθεί  με την πειραματική φυσική, ήταν ωστόσο, μία από τις πιο διάσημες, επιστημονικές προσωπικότητες της εποχής του, βραβευμένος από το 1921 με το Νόμπελ Φυσικής .

Οι δύο επιστολές

Η επίσκεψη του Σίλαρντ στο σπίτι του Αϊνστάιν, μαζί με τον Γιουτζίν Γουίγκνερ  (Νομπελίστα επίσης αλλά πολύ αργότερα) είχε αρχικά άλλο σχέδιο. Κι αυτό, γιατί, πλην της ήδη υπό τους Ναζί Τσεχοσλοβακίας, μία από τις άλλες κύριες αποθήκες ουρανίου βρισκόταν στο σημερινό Ζαΐρ, τότε αποικία του Βελγίου. Έτσι οι τρεις επιστήμονες αποφάσισαν να συντάξουν μία επιστολή στον βέλγο πρέσβη στις Ηνωμένες Πολιτείες προειδοποιώντας για την απειλή.

Η δακτυλογραφημένη επιστολή υπογεγραμμένη από τον Αϊνστάιν προς τον Ρούσβελτ με ημερομηνία 2 Αυγούστου 1939

Στην συνέχεια όμως, ο Σίλαρντ, μιλώντας με τον ισχυρό οικονομολόγο Αλεξάντερ Σακς, εκείνος του συνέστησε να σταλεί η προειδοποίηση στον Λευκό Οίκο. Έτσι άλλαξε γνώμη.  Ο Σακς άλλωστε, που γνώριζε καλά τον Ρούσβελτ προσφέρθηκε να παραδώσει το γράμμα αυτοπροσώπως.

Ακολούθησε μία δεύτερη συνάντηση πάλι στο Λονγκ Άιλαντ, όπου ο Αϊνστάιν υπαγόρευσε το γράμμα στα γερμανικά. Αβέβαιος ωστόσο, για το επίπεδο λεπτομέρειας που έπρεπε να δώσει στον πρόεδρο, ο Σίλαρντ  μετέφρασε το κείμενο σε δύο δακτυλογραφημένες εκδόσεις διαφορετικού μεγέθους.  Και οι δύο δόθηκαν στον Αϊνστάιν για έγκριση και υπογραφή, και ο ίδιος σημείωσε,  ότι θα προτιμούσε να σταλεί στον Ρούσβελτ η μεγαλύτερη. Και έτσι έγινε. Είναι αυτή η επιστολή, που  βρίσκεται τώρα στη μόνιμη συλλογή της βιβλιοθήκης Franklin D. Roosevelt ενώ η δεύτερη είναι αυτή που διατίθεται σε δημοπρασία.

Η γέννηση της βόμβας

Στις 11 Οκτωβρίου του 1939 ο Σακς συναντήθηκε με τον πρόεδρο των ΗΠΑ για να συζητήσουν την επιστολή  αλλά ο Ρούσβελτ φαινόταν αποσπασμένος από άλλα προβλήματα. Γιατί ο Χίτλερ είχε εισβάλει στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο, πυροδοτώντας την κήρυξη πολέμου από τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία, έτσι η Αμερική μετρούσε τις  συνέπειες. Αποφάσισαν λοιπόν να συνεχίσουν τη συζήτηση το επόμενο πρωί, οπότε η σοβαρότητα της κατάστασης έγινε απολύτως αντιληπτή από τον Ρούσβελτ.

«Άλεξ, αυτό που ψάχνεις είναι να δεις, ότι δεν θα μας ανατινάξουν οι  Ναζί», είπε στον Σακς. Και αυτό που ακολούθησε ήταν μια αλυσίδα αποφάσεων, που κορυφώθηκαν με την ίδρυση του Προγράμματος Μανχάταν.

Όπως είναι γνωστό υπό τις οδηγίες του φυσικού  Ρόμπερτ  Οπενχάιμερ, η άκρως απόρρητη πρωτοβουλία έρευνας και ανάπτυξης συγκέντρωσε τα λαμπρότερα επιστημονικά μυαλά απ΄ όλο τον κόσμο. Εργαζόμενος στο Εργαστήριο Λος  Άλαμος στο Νέο Μεξικό –ονομαζόμενο  Site Y-  ο Οπενχάιμερ  ηγήθηκε της μυστικής εγκατάστασης όπλων από το 1942 έως το 1945 ενώ το έργο απασχόλησε  30.000 εργάτες και κόστισε  2,2 δισεκατομμύρια δολάρια ως το τέλος του πολέμου.

Στις 16 Ιουλίου 1945, το «Gadget», η πρώτη συσκευή ατομικής δοκιμής  πυροδοτήθηκε με επιτυχία σε ένα απομακρυσμένο μέρος της ερήμου του Νέου Μεξικού που ονομάζεται Trinity Site. Εκείνη την εποχή η Γερμανία είχε ήδη παραδοθεί στις Συμμαχικές δυνάμεις, ωστόσο, λίγο αργότερα η ιαπωνική κυβέρνηση απέρριψε τη Διακήρυξη του Πότσνταμ, αρνούμενη ουσιαστικά να παραδοθεί.

Ο συλλέκτης Πολ Άλλεν συνιδρυτής της Microsoft

Στις 6 Αυγούστου έτσι, ο διάδοχος του Ρούσβελτ, Χάρι Τρούμαν ενέκρινε τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Και στις 9 Αυγούστου, μια δεύτερη βόμβα εξερράγη πάνω από το Ναγκασάκι. Πέντε μέρες αργότερα, στις 14 Αυγούστου, η ιαπωνική κυβέρνηση ανακοίνωσε την πρόθεσή της να παραδοθεί.

Τα πυρηνικά όπλα που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σκότωσαν και τραυμάτισαν εκατοντάδες χιλιάδες Ιάπωνες πολίτες. Πολλοί περισσότεροι θα πέθαιναν τις επόμενες δεκαετίες εξ αιτίας της ραδιενέργειας. Δύο ιαπωνικές πόλεις μετατράπηκαν από πολυσύχναστες μητροπόλεις σε ερημικές ερημιές και η υποδομή τους καταστράφηκε, καθιστώντας σχεδόν αδύνατο για τους πρώτους εθελοντές να παράσχουν ανακούφιση.

Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ στο σημείο της έκρηξης, δοκιμής της βόμβας στην έρημο του Νέου Μεξικού, το 1945

Η πολυπλοκότητα της προόδου

Οι βόμβες άλλαξαν για πάντα το τοπίο του πολέμου και η πραγματικότητα των πυρηνικών όπλων συνεχίζει να διαμορφώνει τις σημερινές γεωπολιτικές σχέσεις. Ο Αϊνστάιν, ένας δηλωμένος  ειρηνιστής  μετάνιωσε για το ρόλο του να πείσει την κυβέρνηση των ΗΠΑ να χρηματοδοτήσει την δημιουργία της βόμβας. Όπως εκμυστηρεύτηκε αργότερα στον φίλο του, τον βιοχημικό Λάινους Πόλινγκ, η αποστολή της επιστολής στον Ρούσβελτ ήταν «ένα μεγάλο λάθος». Γιατί πράγματι με αυτό το γράμμα πυροδότησε κάτι, που μετά δεν μπορούσε να το σταματήσει.

Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν και ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, το 1947

Ως επακόλουθο πάντως, ο ίδιος αφιέρωσε το υπόλοιπο της ζωής του στην υπεράσπιση του πυρηνικού αφοπλισμού. «Για αυτόν, ο πόλεμος ήταν το βασικό πρόβλημα και τα ατομικά όπλα απλώς κατέστησαν πιο επείγον τον απόλυτο τερματισμό του πολέμου», όπως λέει ο Κλάρνετ. Ο ρόλος του Αϊνστάιν στην αρχή της ατομικής εποχής σε συνδυασμό με τον τρόμο που ακολούθησε, ενσωματώνει όμως, τη σύγκρουση στο επίκεντρο της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου. Γιατί η αναζήτηση του Αϊνστάιν να επικαλεστεί την επιστήμη για τη βελτίωση της ανθρωπότητας παραμένει τόσο επίκαιρη όσο ποτέ.

Διαβάστε επίσης

Εντυπωσιακές αλλαγές στον Κεραμεικό – Πλήρης αναβάθμιση