Άγκαθα Κρίστι: «Έγκλημα στον Νείλο». Όταν οι φόνοι συναντούν την αρχαιολογία

Προς το τέλος του μυθιστορήματος της Άγκαθα Κρίστι «Έγκλημα στον Νείλο» του 1937, ο ήρωάς της, Ηρακλής Πουαρό, παρομοιάζει την έρευνά του με μία αρχαιολογική ανασκαφή. Όπως λέει «Απομακρύνεις το χαλαρό χώμα και ξύνεις εδώ κι εκεί με ένα μαχαίρι, ώσπου τελικά να αποκαλυφθεί το εύρημά σου ολομόναχο… Αυτό επιδίωξα να κάνω, να ξεκαθαρίσω το εξωτερικό περίβλημα, ώστε να μπορέσουμε να δούμε την αλήθεια».

Η σύγκριση του Πουαρό είναι εύστοχη, γιατί αντανακλά το ενδιαφέρον της Άγκαθα Κρίστι για την αρχαιολογία, κάτι που συχνά παραβλέπεται, παρ’ ότι αποτελεί το κρυμμένο «χαρτί» της σε πολλά από τα μυθιστορήματά της.

Είναι γνωστό, όμως, ότι ως σύζυγος του σπουδαίου βρετανού αρχαιολόγου Μαξ Μαλόουαν, που πραγματοποίησε ανασκαφές στη Συρία και το Ιράκ, τον συνόδευε συχνά στα ταξίδια του στη Μέση Ανατολή και μάλιστα ενώ η ίδια βρισκόταν στο αποκορύφωμα της συγγραφικής της πορείας με αλλεπάλληλα μπεστ σέλερ. Στις αρχαιολογικές αυτές αποστολές εκείνη περνούσε τα πρωινά της γράφοντας ενώ τα απογεύματα βρισκόταν στο χώρο των ανασκαφών φωτογραφίζοντας αλλά και συμμετέχοντας  στην συντήρηση και την καταγραφή των ευρημάτων. Γιατί όλη αυτή η εργασία, με την επιστημονική μεθοδικότητα που απαιτείται, ήταν άκρως ελκυστική για την συγγραφέα, που εύρισκε ομοιότητες με τη δική της δουλειά στην συνένωση πολλών, μικρών στοιχείων, προκειμένου να συνθέσει τις ιστορίες μυστηρίου της. Ένα χάρισμα, που κληροδότησε στους ήρωές της, τόσο στον Ηρακλή Πουαρό όσο και στη Μις Μαρπλ.

 

Η ταινία του Κένεθ Μπράνα, που παίζεται αυτές τις μέρες στους κινηματογράφους, μία ακόμη βερσιόν του «Εκλήματος στον Νείλο», που είναι από τα διασημότερα μυθιστορήματα της Άγκαθα Κρίστι αποτελεί μία σαφή απόδειξη της επίδρασης, που είχαν στο έργο της  αυτά τα ταξίδια αλλά και οι εμπειρίες της ως ερασιτέχνη αρχαιολόγου. Με τον ίδιο τον Κένεθ Μπράνα να υποδύεται τον βέλγο ντεντέκτιβ, την Γκαλ Γκάντοτ την δολοφονημένη κληρονόμο και την Έμα Μάκεϊ ως την πρώην αρραβωνιαστικιά η ταινία, πέρα από τον πυρήνα το μύθου, το έγκλημα δηλαδή, είναι και μια «ξενάγηση» σε σπουδαίους αρχαιολογικούς τόπους.

Οι αρχαίοι πολιτισμοί

Η γοητεία των αρχαίων πολιτισμών στην Άγκαθα Κρίστι εμφανίζεται άλλωστε και σε άλλα έργα, όπως ο «Φόνος στη Μεσοποταμία», ένα μυθιστόρημα του 1936 που επικεντρώνεται στη δολοφονία της συζύγου ενός αρχαιολόγου και το «Ο θάνατος έρχεται στο τέλος» του 1945, που διαδραματίζεται στην Αίγυπτο. Όπως λέει άλλωστε η Λόρα Τόμσον  συγγραφέας του βιβλίου  «Άγκαθα Κρίστι: Μια μυστηριώδης ζωή» αυτές οι αρχαιολογικές αποστολές της πρόσφεραν μια ευκαιρία απόδρασης από την πίεση που υφίστατο λόγω της φήμης της. «Σ’ αυτά τα μέρη δεν χρειαζόταν να είναι η Άγκαθα Κρίστι. Μπορούσε να περνά μεγάλο μέρος του χρόνου μακριά από όλα αυτά και να είναι απλώς η κυρία Μαλόουαν», όπως σημειώνει. Όπως είναι γνωστό εξάλλου η Άγκαθα Κρίστι (1890-1976) έγραψε 66 αστυνομικά μυθιστορήματα, 14 συλλογές διηγημάτων και περισσότερα από 20 θεατρικά έργα κατά τη διάρκεια της μακράς συγγραφικής της καριέρας.

 

Η Άγκαθα Κρίστι (το πατρικό της ήταν Μίλερ) επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Αίγυπτο το 1910 ως μια νεαρή, πρωτοεμφανιζόμενη κοπέλα. Ήταν μια επιλογή της μητέρας της, καθώς η οικογένεια δυσκολευόταν οικονομικά εκείνη την εποχή, έτσι η παραμονή σε μία βρετανική αποικία, που ήταν τότε η Αίγυπτος κόστιζε λιγότερο από το να κάνει το ντεμπούτο στην κοινωνία της Αγγλίας.  Έζησε επομένως τρεις μήνες στο Κάιρο συναναστρεφόμενη με άλλους ευρωπαίους ταξιδιώτες και προτιμώντας τους χορούς, τους αγώνες πόλο και τα ψώνια, παρά την περιήγηση στα αρχαιολογικά μνημεία της Αιγύπτου. Όπως έγραψε όμως αργότερα στην αυτοβιογραφία της, «Είμαι πολύ χαρούμενη που η μητέρα μου δεν με έπαιρνε μαζί της στις περιηγήσεις της. Το Λούξορ, το Καρνάκ, οι ομορφιές της Αιγύπτου θα άφηναν σε μένα υπέροχο αντίκτυπο 20 περίπου χρόνια αργότερα. Πόσο θα μου είχε κοστίσει, αν τα έβλεπα με μάτια που δεν εκτιμούσαν».

 

Μπορεί λοιπόν η αρχαία ιστορία της Αιγύπτου να μην έκανε αρχικά μεγάλη εντύπωση στη νεαρή ντεμπιντάντ, η παραμονή της όμως στο εξωτερικό έβαλε την σφραγίδα της στην πρώιμη συγγραφική της απόπειρα. Τοποθέτησε λοιπόν τη δράση του πρώτου της μυθιστορήματος, ένα ρομάντζο με τίτλο «Χιόνι πάνω από την Έρημο» στο Κάιρο αλλά δεν κατόρθωσε να το δημοσιεύσει. Περισσότερο από μια δεκαετία αργότερα ωστόσο, το 1923 -πιθανώς στο πλαίσιο της «Αιγυπτομανίας» που πυροδοτήθηκε από την ανακάλυψη του τάφου του Τουταγχαμών από τον Χάουαρντ Κάρτερ την ίδια χρονιά- επανεξέτασε το σκηνικό σε ένα διήγημα του Πουαρό με τίτλο «Η περιπέτεια του αιγυπτιακού τάφου».

Η Μέση Ανατολή

Η επόμενη επίσκεψη της Άγκαθα Κρίστι στη Μέση Ανατολή πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο του 1928. Μόλις είχε χωρίσει από τον πρώτο της σύζυγο, τον  Άρτσιμπαλντ Κρίστι, και σχεδίαζε να συνέλθει από το δυσάρεστο γεγονός  αναζητώντας τον ήλιο  στην Καραϊβική. Ωστόσο, δύο ημέρες πριν από την προγραμματισμένη αναχώρησή της, οι φίλοι της πρότειναν έναν εναλλακτικό προορισμό: τη Βαγδάτη.

 

Ταξιδεύοντας στην ιρακινή πρωτεύουσα με το Orient Express, το πολυτελές τρένο που την ενέπνευσε για το άλλο πασίγνωστο μυθιστόρημα της η Κρίστι έβλεπε τα αξιοθέατα πριν καν μεταβεί στην πόλη Ουρ των Σουμερίων, όπου ο βρετανός αρχαιολόγος Λέοναρντ Γουόλεϊ διεξήγαγε μια πρωτοφανή ανασκαφή για λογαριασμό του Βρετανικού Μουσείου και του Μουσείου του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια. Η σύζυγος του, αρχαιολόγος επίσης, Κάθριν Γουόλεϊ αποδείχθηκε θαυμάστρια της Κρίστι και το ζευγάρι την ενθάρρυνε να παρακολουθήσει τη συνεχιζόμενη ανασκαφή.

 

«Ερωτεύτηκα την Ουρ», θυμάται η Άγκαθα Κρίστι στην αυτοβιογραφία της. «…Το δέλεαρ του παρελθόντος ήρθε να με αρπάξει. Το να βλέπεις ένα μαχαίρι να εμφανίζεται αργά, με τη χρυσή του λάμψη, μέσα από την άμμο ήταν ρομαντικό. Η προσοχή που επιβαλλόταν στο να σηκώνω αγγεία και άλλα αντικείμενα από το χώμα με γέμισε λαχτάρα να γίνω κι εγώ αρχαιολόγος».

Οι ανασκαφές

Δεν έγινε αρχαιολόγος, όμως οι Γουόλεϊς την προσκάλεσαν να παρακολουθήσει και την ανασκαφή της επόμενης σεζόν, τον χειμώνα του 1930.  Φτάνοντας στην Ουρ στη μέση μιας αμμοθύελλας, η συγγραφέας επανασυνδέθηκε με την αρχαιολογική ομάδα και εκεί γνώρισε τον βοηθό του Λέοναρντ, τον 25χρονο  Μαλόουαν, ο οποίος είχε χάσει την προηγούμενη ανασκαφική σεζόν, λόγω ασθένειας. Με τον Μαλόουαν η Άγκαθα Κρίστι, που τότε ήταν σχεδόν 40 ετών έκαναν μία περιοδεία και σε άλλα αρχαία μνημεία σε όλο το Ιράκ ενώ όταν έφθασε η είδηση ότι η κόρη της, Ρόζαλιντ, είχε αρρωστήσει, εκείνος τη συνόδευσε πίσω στην Αγγλία. Παντρεύτηκαν αργότερα το ίδιο έτος και θα έμεναν μαζί ως το τέλος.

 

Από το 1931 και μετά, η Κρίστι και ο Μαλόουαν ακολούθησαν σε μεγάλο βαθμό την ίδια ρουτίνα, περνώντας το φθινόπωρο και την άνοιξη σε ανασκαφές στη Μέση Ανατολή, το καλοκαίρι στην Αγγλία με τη Ρόζαλιντ και τον υπόλοιπο χρόνο είτε στο σπίτι είτε ταξιδεύοντας. «Η αρχαιολογία έγινε ένας τρόπος να μοιράζεται τη ζωή της με τον Μαλόουαν, κάτι που ήθελε πολύ να κάνει, έχοντας χάσει τον πρώτο της σύζυγο, όπως νόμιζε, σχεδόν από δική της αμέλεια», όπως λέει η Τόμσον.

Κατά τη διάρκεια των αποστολών μάλιστα του Μαλόουαν, οι περισσότερες από τις οποίες χρηματοδοτήθηκαν από την Κρίστι, η συγγραφέας είχε αναλάβει αυξημένες αρμοδιότητες, όπως την επίβλεψη των προμηθειών και τη διαχείριση των ντόπιων εργατών. Επίσης, καθώς απέκτησε περισσότερη εμπειρία στον τομέα, ανέλαβε έργα όπως η καταλογογράφηση, η εικονογράφηση και η αποκατάσταση αντικειμένων. Σε μια περίπτωση μάλιστα εφάρμοσε και μια δική της αρχαιολογική καινοτομία, χρησιμοποιώντας αραιωμένη κρέμα προσώπου για τον καθαρισμό των ελεφαντόδοντων που βρέθηκαν στην Νιμρούντ. «Ήταν τέτοια η χρήση της κρέμας μου, που δεν έμεινε τίποτε για το φτωχό μου πρόσωπο μετά από μερικές εβδομάδες!», όπως έγραψε αργότερα.

Τα ταξίδια

Το 1933 καθ΄οδόν προς μία αρχαιολογική ανασκαφή  το ζευγάρι έκανε μία στάση στην Αίγυπτο. Επιβιβάστηκαν λοιπόν στο S.S. Sudan για μια κρουαζιέρα στον ποταμό Νείλο. Το πολυτελές σκάφος, που είχε κατασκευαστεί το 1885 για τη βασιλική οικογένεια της Αιγύπτου και μετατράπηκε σε κρουαζιερόπλοιο το 1921 μετέφερε τους επισκέπτες στον καταρράκτη του Νείλου, στο Λούξορ και στο Ασουάν. Υπάρχει ακόμη και σήμερα μάλιστα, ενώ μία σουίτα του φέρεται να είναι αυτή, που έμεινε η Άγκαθα Κρίστι.

Οι περισσότεροι επιβάτες σ’ εκείνο το ταξίδι ήταν μέλη της ευρωπαϊκής ελίτ που προτιμούσαν τους «ηλιόλουστους ουρανούς και τα γαλάζια νερά» της Αιγύπτου, όπως το έθεσε αργότερα η Κρίστι, από τη χαλάρωση του χειμώνα στο σπίτι. Η συγγραφέας σημείωνε όμως προσεκτικά τόσο τους συνταξιδιώτες της όσο και τις τοποθεσίες που έβλεπε στα ταξίδια της -καθώς άλλαξε στη συνέχεια  ατμόπλοιο για να συνεχίσει νότια προς το Σουδάν- συμπεριλαμβανομένων των λαξευμένων στο βράχο ναών Αμπού Σίμπελ του Καρνάκ και του Ραμσή Β΄.

 

Λίγα χρόνια αργότερα, η Κρίστι επέστρεψε στο Ασουάν και έμεινε στο Old Cataract Hotel. Εκεί, σε μια σουίτα με θέα τον ποταμό, έγραψε αυτό που σύντομα θα χαιρετιζόταν ως ένα από τα καλύτερα έργα της: Το «Έγκλημα στον Νείλο». «Όταν το διαβάζω τώρα νιώθω τον εαυτό μου ξανά στο ατμόπλοιο από το Ασουάν προς το Ουάντι Χάιφα. Υπήρχαν αρκετοί επιβάτες στο πλοίο, αλλά αυτοί του βιβλίου ταξίδευαν στο μυαλό μου και γίνονταν όλο και πιο αληθινοί για μένα», έγραφε η ίδια στον πρόλογο του βιβλίου.

 

Το «Έγκλημα στον Νείλο» δανείζεται το σκηνικό του απευθείας από τα ταξίδια της Κρίστι. Έτσι το «Μέρος ΙΙ: Αίγυπτος» ανοίγει με μια μητέρα και το γιο της σε διακοπές, καθισμένους σε «κόκκινες καρέκλες με έντονο χρώμα» έξω από το ξενοδοχείο Cataract στο Ασουάν. Εντοπίζουν τον Πουαρό, τον οποίο αναγνωρίζουν ως παγκοσμίου φήμης ντετέκτιβ. Παρά τις διαμαρτυρίες του Πουαρό, ότι είναι σε διακοπές, γρήγορα βρίσκει τον εαυτό του  και ερευνά ένα ερωτικό τρίγωνο μεταξύ της Λινέτ Ντόιλ, του συζύγου της Σάιμον και της Ζάκλιν ντε Μπέλεφορντ, της εγκαταλειφθείσας  αρραβωνιαστικιάς.

Το έγκλημα

Σε έναν από τους πρώτους σταθμούς της κρουαζιέρας του Νείλου, στο Αμπού Σίμπελ, ένας ογκόλιθος πέφτει από ψηλά και η Λινέτ, που βρίσκεται από κάτω σώζεται παρά λίγο. Η τύχη της όμως την εγκαταλείπει γρήγορα, αφού σύντομα βρίσκεται νεκρή, πυροβολημένη από έναν άγνωστο δράστη στο κλασικό στιλ μυστηρίου της Κρίστι. Μεταξύ των υπόπτων είναι ο  Γκουίντο Ριτσέτι, ένας Ιταλός, τον οποίο ο Πουαρό περιγράφει ως «σχεδόν υπερβολικά τέλειο στον ρόλο του» και η Σαλώμη Ότερμπορν, μια ρομαντική μυθιστοριογράφος, της οποίας το υποτιθέμενο  βιβλίο «Χιόνι πάνω στο πρόσωπο της ερήμου»  πιθανότατα διακωμωδεί το αδημοσίευτο μυθιστόρημα της ίδιας της Κρίστι με σκηνικό στην Αίγυπτο.

Σύμφωνα με την βιογράφο της Άγκαθα Κρίστι το «Έγκλημα στον Νείλο» περιλαμβάνει περισσότερη φυσική περιγραφή και λεπτομέρειες από πολλά άλλα έργα της. «Είναι ένα βιβλίο, που αισθάνεσαι ότι είναι ασυνήθιστα γεμάτο από τον τόπο, τον συμβολισμό και την απήχησή του και που ταιριάζει με την βαθιά ανεπτυγμένη της αίσθηση για το θαύμα και την επιβίωση της αρχαιότητας», όπως  λέει.

 

Το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1939 ανέτρεψε όμως τα σχέδια για ανασκαφές στη Μέση Ανατολή. Ο Μαλόουαν παρ’ όλα αυτά βρέθηκε στην Αίγυπτο, υπηρετώντας στο υπουργείο Αεροπορίας στο Κάιρο και χρησιμοποιώντας τις γνώσεις του στα Αραβικά για να υποστηρίξει την πολεμική προσπάθεια, ενώ η Κρίστι παρέμεινε στην Αγγλία, γράφοντας και προσφέροντας εθελοντικά υπηρεσία σε ένα φαρμακείο νοσοκομείου. Χωρισμένη από τον σύζυγό της, με ελάχιστα νέα του, η συγγραφέας αποφάσισε να «ξαναζήσουμε τη ζωή μας, και να έχουμε την ευχαρίστηση να τη θυμόμαστε», όπως σημειώνει. Έγραψε λοιπόν ένα βιβλίο με τη μορφή απομνημονευμάτων που εκδόθηκε στον Νοέμβριο του 1946 με τίτλο «Έλα, πες μου πώς ζεις», προσφέροντας μια ανάλαφρη αφήγηση των ανασκαφών του ζευγαριού στη Συρία και το Ιράκ.

Ο εξωτισμός

Το «Έλα, πες μου πώς ζεις», το «Έγκλημα στον Νείλο» και τα άλλα αποκαλούμενα  «ξένα ταξίδια» της Κρίστι είναι αναμφίβολα προϊόντα της εποχής τους και οι περιγραφές της  για τη Μέση Ανατολή αντικατοπτρίζουν την αποικιοκρατική της αντίληψη για μια «πολιτισμένη» Δύση και ένα εξωτικό «άλλο». Έτσι στο «Έγκλημα στον Νείλο» ένας χαρακτήρας λέει στον Πουαρό ότι «Υπάρχει κάτι σε αυτή τη χώρα που με κάνει να νιώθω κακός. Βγάζει στην επιφάνεια όλα τα πράγματα που βράζουν μέσα σε μια μποτίλια. Όλα είναι τόσο άδικα -τόσο άδικα».

 

Ταυτόχρονα, οι χαρακτήρες των περιπετειών της Κρίστι, όπως και η ίδια η συγγραφέας βλέπουν συχνά την Ανατολή ως μια απόδραση από την καθημερινή ζωή στο σπίτι.

Χρωματισμένα από τις οριενταλιστικές της απόψεις, τα γραπτά της Κρίστι αντανακλούν όμως επίσης ένα γνήσιο ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και το αρχαίο παρελθόν. Όπως εξηγεί εξάλλου η Τόμσον ήταν δύσπιστη και προς τους «έξυπνους άντρες που ήταν τόσο σίγουροι για το τι έλεγαν… Η Κρίστι, από την πλευρά της, βρήκε τα ίχνη της καθημερινής ζωής, όπως του αρχαίου αγγειοπλάστη ή του αρχαίου αγρότη, πολύ  πιο ενδιαφέροντα από οποιαδήποτε βασιλική ταφή ή ναό που ανακάλυψε ο σύζυγός της και οι συνάδελφοί του αρχαιολόγοι.

 

Είχε το «υπέροχο χάρισμα να αποτυπώνει το συνηθισμένο στα μυθιστορήματά της», λέει η Τόμσον.  «Η πλοκή στο «Έγκλημα στον Νείλο» σαφές ότι δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ στην πραγματική ζωή. Αλλά οι χαρακτήρες είναι πολύ ειλικρινείς, όπως αυτό το φτωχό νεαρό κορίτσι που δεν θέλει να μάθουν οι άνθρωποι ότι η μητέρα της πίνει, ή όπως το ερωτικό τρίγωνο. Η Άγκαθα Κρίστι είναι σπάνια ρεαλιστής αλλά πάντα ειλικρινής. Και η αρχαιολογία είναι το ίδιο πράγμα. Προσπαθεί να ανακαλύψει την αλήθεια των πτυχών του παρελθόντος».