Αγάλματα, ναυάγια, μνημειακοί χώροι, πολυτελή αντικείμενα: Οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις του 2023

Αρχαιολόγοι ειδικευμένοι στην διαδικασία μιας ανασκαφής, ερασιτέχνες με πάθος για την έρευνα, ακόμη και απλοί άνθρωποι που τυχαία βρέθηκαν μπροστά σε έργα αρχαίων πολιτισμών  έφεραν στο φως μέσα στο 2023 σημαντικά ευρήματα σε όλο τον κόσμο.

Από ναυάγια, σπήλαια, μνημειακούς χώρους, αγάλματα, νομίσματα ως προσωπικά αντικείμενα και γραπτά κατάλοιπα σε παπύρους. Μεγάλης ή μικρότερης σημασίας το καθένα τους, ωστόσο όλα προσφέροντας  στοιχεία για την κατανόηση του αρχαίου κόσμου.

Κάνοντας μια  επιλογή ανάμεσα στις λίστες των περιοδικών Arcaeology, Smithsonian και Artnet News συγκεντρώσαμε μερικές από αυτές τις ανακαλύψεις, στις οποίες πάντως δεν περιλαμβάνεται κάποια αμιγώς ελληνική. Αν και ορισμένα από τα ευρήματα μιλούν με διάφορους τρόπους για την αρχαία Ελλάδα, η εμβέλεια της οποίας απλωνόταν σε όλο τον κόσμο γύρω από τη Μεσόγειο και σε διάρκεια αιώνων.

Ο αυτοκράτορας στον υπόνομο

Ένα μαρμάρινο άγαλμα ρωμαίου αυτοκράτορα με τη μορφή του Ηρακλή σε φυσικό μέγεθος ανακάλυψαν εργάτες, που δούλευαν σε ένα σημείο της Ρώμης κάτω από την Αππία Οδό, που υπήρξε ο πρώτος μεγάλος, δημόσιος δρόμος της πόλης.  Το άγαλμα ήταν θαμμένο σ΄έναν υπόνομο, όπου η μπουλντόζα έσκαβε ανάμεσα σε παλιούς σωλήνες αποχέτευσης.

Το γλυπτό, που αποκαλύφθηκε τον Ιανουάριο του ΄23 έχει «καθαρή ομοιότητα» με τον αυτοκράτορα Τραϊανό Δέκιο, ο οποίος κυβέρνησε τη Ρώμη από το 249 έως το 251 μ.Χ., όπως ανέφερε η αρχαιολόγος στο πάρκο Appia Antica Φραντσέσκα Ρομάνα Παολίλο. Στην ταύτιση αυτή κατέληξε, με βάση το ζαρωμένο πρόσωπο του αγάλματος και την ομοιότητά του με γνωστά νομίσματα, τα οποία είχαν κυκλοφορήσει  με το πορτρέτο του αυτοκράτορα.  Η ίδια μάλιστα πρόσθεσε, ότι είναι «αρκετά σπάνιες» οι ανακαλύψεις απεικονίσεων ρωμαίων ηγεμόνων με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Ηρακλή, δηλαδή με το δέρμα λιονταριού και το ρόπαλο, που ήταν σήμα κατατεθέν του ήρωα.

Η Σφίγγα και η πορφύρα

Έβγαινε όμως η περίφημη Σφίγγα  της Αιγύπτου και σε μινιατούρα; Προφανώς ναι, όπως αποκάλυψαν οι αρχαιολόγοι, που έφεραν στο φως, τον Μάιο του ΄23 μια εκπληκτική εκδοχή σε …μικρό μέγεθος του πιο διάσημου μνημείου της χώρας. Η μικρή σφίγγα χρονολογείται στη Ρωμαϊκή εποχή και βρέθηκε στο συγκρότημα του ναού Ντεντέρα στην Κένα.

Σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση μάλιστα, αυτό το άγαλμα της Ρωμαϊκής εποχής μπορεί να αντιπροσωπεύει τον ρωμαίο αυτοκράτορα Κλαύδιο, που ήταν στην εξουσία από το έτος 41 έως το 54 μ.Χ. Η στιγμή της ανάδυσής της πάντως, μέσα από την άμμο είναι εξόχως γοητευτική.

Την ανάγνωση ενός παπύρου του 1^ου π.Χ. αιώνα από το Ερκουλάνουμ, που καταστράφηκε μαζί με την Πομπηία από την έκρηξη του Βεζούβιου πέτυχε όμως τον Οκτώβριο, ένας 21χρονος φοιτητής της Πληροφορικής από το Πανεπιστήμιο της Νεμπράσκα-Λίνκολν χρησιμοποιώντας τεχνητή νοημοσύνη. Και η πρώτη λέξη που διάβασε ήταν ελληνική: «πορφύρας».

Ο συγκεκριμένος πάπυρος είναι ανάμεσα στους 800, που έχουν βρεθεί στη λεγόμενη «Βίλα των Παπύρων», καθώς όμως είναι απανθρακωμένοι αποτελούν ένα αίνιγμα για τους αρχαιολόγους. Με τη βοήθεια όμως, των σύγχρονων τεχνολογιών και την οικονομική ενίσχυση, που προσφέρει η Silicon Valley μέσω του διαγωνισμού Vesuvius Challenge, η επιτάχυνση της αποκρυπτογράφησης αυτών των κειμένων, ηλικίας 2.000 ετών είναι εφικτή. Ήδη άλλωστε ο φοιτητής έλαβε ένα πρώτο βραβείο από 40.000 δολάρια.

Η Ρώμη καίγεται

Τον 1^ο μ.Χ. αιώνα ο ρωμαίος αυτοκράτορας Νέρων είχε διατάξει την κατασκευή ενός πολυτελούς θεάτρου «αρκετά μεγάλου ώστε να ικανοποιεί ακόμη και την επιθυμία του να τραγουδά μπροστά σε ένα γεμάτο σπίτι», σύμφωνα με τα λόγια του ιστορικού Πλίνιου του Πρεσβύτερου. Όμως τα ερείπιά του παρέμεναν άγνωστα μέχρι πρόσφατα –τον Ιούλιο-, όταν οι αρχαιολόγοι που έκαναν τις ανασκαφές πριν από την κατασκευή ενός νέου ξενοδοχείου στη Ρώμη βρήκαν τοίχους στολισμένους με φύλλα χρυσού, αφρικανικές μαρμάρινες στήλες, μαγειρικά σκεύη, χάλκινα φυλαχτά και θραύσματα μουσικών οργάνων. Και όλα αυτά κάτω από την αυλή ενός παλάτσο.

Σύμφωνα με τα γραπτά του Τάκιτου εξάλλου, ο Νέρων τραγούδησε σ΄αυτό το θέατρο κατά τη διάρκεια των σκηνικών αγώνων Ludi Juvenales και το πιο εξωφρενικό  -αν και υπό αμφισβήτηση από τους σύγχρονους μελετητές- παρακολούθησε τη Ρώμη να καίγεται από το σημείο αυτό, το 64 μ.Χ.

Η βυθισμένη πόλη

Στις «απέναντι» ακτές  της Αφρικής, το Ηράκλειον ή Θώνις στην Αίγυπτο ήταν στην αρχαιότητα μία παραθαλάσσια πόλη με λιμάνι, ο κυριότερος ναυτικός κόμβος σύνδεσης με την Ελλάδα. Σύμφωνα με μια στήλη εξάλλου, που είχε βρεθεί στην Ναυκρατίδα, οι Αιγύπτιοι ονόμαζαν το λιμάνι «Θάλασσα των Ελλήνων». Σήμερα, αιώνες αργότερα, ολόκληρη η πόλη, που απέχει έξι χιλιόμετρα από την ακτή είναι βυθισμένη στα δέκα μέτρα αλλά η  ανασκαφή της αποδίδει κάθε φορά, εκπληκτικά ευρήματα.

Τα πιο πρόσφατα (Οκτώβριος ΄23) είναι τα πολύτιμα αντικείμενα, που βρέθηκαν στο αρχαίο ελληνικό ιερό της Αφροδίτης. Ο πλούτος που έρχεται στο φως από τις ανασκαφές του αρχαιολόγου Φρανκ Γκοντιό, που εντόπισε το θησαυροφυλάκιο του ναού συγκλονίζει:  Ασημένια τελετουργικά όργανα, χρυσά κοσμήματα, αλαβάστρινα αγγεία, ειδικά για αρώματα.

Οι έρευνες που έχουν γίνει ως τώρα εξάλλου, σ΄αυτήν την πόλη, που ήταν κτισμένη επάνω σε νησιά, τα οποία συνδέονταν με γέφυρες, έχουν αποκαλύψει δημόσια και ιδιωτικά οικοδομήματα -ολόκληρες συνοικίες -αλλά και πάνω από εξήντα ναυαγισμένα πλοία.

Οι κουκκίδες του ταύρου

Πολλά – πολλά χρόνια πριν, για την ακρίβεια πάνω από 21.500 οι συλλέκτες-κυνηγοί της εποχής των παγετώνων είχαν αναπτύξει έναν κώδικα τέχνης των σπηλαίων. Το γεγονός αποκάλυψε ένας ερασιτέχνης  αρχαιολόγος τον Ιανουάριο του ΄23, παρουσιάζοντας την αποκρυπτογράφηση αυτού του κώδικα, που δεν ήταν τίποτε άλλο από μία ακολουθία κουκκίδων. Στην συγκεκριμένη περίπτωση εντόπισε τέσσερεις κουκκίδες στην απεικόνιση ενός άγριου ταύρου, που είχε ζωγραφιστεί σε  τοίχο του διάσημου σπηλαίου Λασκό στη Γαλλία.

Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό εύρημα, καθώς, όπως λένε οι ειδικοί, αυτό το εξελιγμένο σύστημα «πρωτογραφής» προηγείται οποιουδήποτε άλλου, που πιστεύεται ότι υπήρχε στη Νεολιθική περίοδο της Εγγύς Ανατολής κατά τουλάχιστον 10.000 χρόνια!

Ο πρόδρομος της πίτσας

Είναι μία λαχταριστή, στρογγυλή, ατομική πίτσα πάνω σε ένα ασημένιο πιάτο, μόνο που …δεν τρώγεται. Στην πραγματικότητα πρόκειται για τη νωπογραφία, που έφεραν στο φως οι αρχαιολόγοι στην Πομπηία (Ιούλιος ΄23), συγκεκριμένα στο αίθριο ενός σπιτιού, που βρισκόταν δίπλα σε αρτοποιείο.

«Είναι ένας πίνακας νεκρής φύσης που απεικονίζει ψωμί σε μορφή πίτας και είναι διακοσμημένος με γαρνιτούρες», όπως είπαν οι ειδικοί. Αλλά παρ΄ ότι στην εμφάνιση μοιάζει με πίτσα, αποκλείεται να ήταν, αφού ούτε οι ντομάτες ούτε το τυρί μοτσαρέλα, όλα δηλαδή τα κλασικά υλικά, που χρησιμοποιούν οι Ιταλοί για την παρασκευή του πασίγνωστου εδέσματος δεν υπήρχαν ακόμη.

Και τότε, πώς τρωγόταν αυτός ο πρόδρομος της πίτσας; Οι πιθανές απαντήσεις είναι, ότι ενδέχεται να συνοδευόταν από φρούτα, όπως ρόδια ή χουρμάδες ή από μπαχαρικά και σάλτσα πέστο! Εξάλλου, η Πομπηία και το Ερκουλένουμ βρίσκονταν κοντά στη Νάπολη, τη γενέτειρα της πίτσας.

Το ταξίδι των μαρμάρων και μια ασύγκριτη τοιχογραφία

Φορτίο με μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη μετέφερε το πλοίο, που είχε βυθιστεί στα ανοιχτά των ακτών του Ισραήλ πριν από 1800 χρόνια περίπου, για να εντοπισθεί την περασμένη άνοιξη από έναν δύτη. Κιονόκρανα μεγάλα και μικρά ήταν φορτωμένο σ΄αυτό το σκάφος, το οποίο πιθανώς να είχε ξεκινήσει από την Ελλάδα ή τη Μικρά Ασία με κατεύθυνση, κατά τους ειδικούς, την Ασκελόν, τη Γάζα ή την Αλεξάνδρεια. Είναι πιθανόν μάλιστα, να προορίζονταν για δύο διαφορετικά κτίρια ενώ το υλικό τους προϊδεάζει για μεγαλοπρεπή οικοδομήματα.

Είναι γεγονός ότι στην αρχαιότητα, όχι μόνον τα μικρού μεγέθους αντικείμενα αλλά και αγάλματα, όπως και ολόκληρα τμήματα κτιρίων ταξίδευαν από τον τόπο κατασκευής τους σε άλλα σημεία ως εμπορεύματα. Ενώ το σκάλισμα, μόνον σε κάποια από αυτά τα μέλη επιβεβαιώνει, ότι η τελική επεξεργασία γινόταν επί τόπου.

Επί τόπου επίσης, σε ένα αρχαίο σπίτι κοντά στο Κολοσσαίο της Ρώμης βρέθηκαν αυτόν τον μήνα εκπληκτικά ψηφιδωτά, που χρονολογούνται  στις τελευταίες δεκαετίες του 2^ου π.Χ. αιώνα. Παρουσιάζουν μία σειρά από εικονιστικές σκηνές, εξαιρετικής πολυπλοκότητας, που τα κατατάσσουν στην κατηγορία των μοναδικών.

Από βιβλίο περιτύλιγμα μούμιας

Γραμμένο στα ελληνικά με μαύρο μελάνι αυτό το πολύ μικρό κομμάτι παπύρου πιστεύεται από τους ερευνητές, ότι πρόκειται για ένα τμήμα του πρώτου βιβλίου στον κόσμο! Το θραύσμα είχε ανακαλυφθεί, μαζί με εκατοντάδες άλλα κομμάτια παπύρου στην τοποθεσία Ελ Χίμπε, το 1902 αλλά μόλις φέτος μελετήθηκε από ειδικούς. Η χρονολόγησή του, το πάει στο 260 μ.Χ. όταν ήταν δεμένο σε βιβλίο, όπου γινόταν καταγραφή φορολογικών συντελεστών για μπύρα και λάδι. Στη συνέχεια, το φύλλο αφαιρέθηκε από το δέσιμό του και στάλθηκε ως γράμμα πριν μεταμορφωθεί ξανά, όταν ζωγραφίστηκε με εικόνες, συμπεριλαμβανομένης μιας που απεικονίζει έναν γιο του θεού Ώρου με κεφάλι γεράκι. Και τέλος επαναχρησιμοποιήθηκε ως περιτύλιγμα για μια μούμια κατά την περίοδο των Πτολεμαίων (304 ως 30 π.Χ.).

Χρησιμοποιώντας τώρα, μικροσκοπική και πολυφασματική απεικόνιση, μια ομάδα με επικεφαλής τη συντηρήτρια από το Πανεπιστήμιο του Γκρατς, Τερέζα Ζάμιτ Λούπι αντιλήφθηκε τον τρόπο κατασκευής των βιβλίων της αρχαιότητας. Με αποτέλεσμα, οι απαρχές της βιβλιοδεσίας να πάνε κατά αιώνες πίσω.

Διαβάστε επίσης:

Σε προνομιακό σημείο του Ρεθύμνου το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο

Στενές επαφές τρίτου τύπου: Τα UFO στην τέχνη

Χορηγία 58 εκατ. ευρώ στο Βρετανικό Μουσείο από την BP – Στον απόηχο αντιδράσεων